28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944: Η απελευθέρωση της Κοζάνης, της Πτολεμαΐδας
και όλης της Εορδαίας από την γερμανική κατοχή.

78 χρόνια συμπληρώνονται στις μέρες μας, (28/10/2022), από την απελευθέρωση της Κοζάνης και όλης της Εορδαίας από την Γερμανική κατοχή. Μια σπουδαία και σημαντική επέτειος για την ιστορία των πόλεων που έστω και με ελλείψεις αξίζει να θυμηθούμε μέσα από αφηγήσεις ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα.

12 Οκτωβρίου φεύγουν οι Γερμανοί από την Αθήνα. Κύριο μέλημά τους, να μην εγκλωβιστούν στην Ελλάδα. Συνολικά 300.000 άνδρες κατοχικών δυνάμεων υπάρχουν στο ελληνικό έδαφος. 210.000 Γερμανοί, 55.000 Βούλγαροι και διάφορες άλλες εθνότητες όπως Σενεγαλέζοι και Τάταροι από την Κριμαία...
Οι κατακτητές υποχωρούσαν ταχύτατα προς τα Ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα, φοβούμενοι τον αποκλεισμό των δυνάμεων τους στην Ελλάδα από τον Κόκκινο στρατό που προέλαυνε στα Βαλκάνια.
Κατά την υποχώρησή τους κατέφθαναν στην Κοζάνη μέσω των στενών του Σαρανταπόρου και των Χασίων φάλαγγες από τη νότια Ελλάδα, στις οποίες είχαν προσκολληθεί κι «Ελληνες» που είχαν εκτεθεί ως ένοπλοι συνεργάτες των κατακτητών, όπως οι αντίστοιχοι της οργάνωσης ΕΑΣΑΔ (Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομουνιστικής Δράσεως) της Θεσσαλίας.

Στις 28 Οκτώβρη 1944, ύστερα από σκληρή μάχη, τμήματα της 9ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ κυκλώνουν την πόλη της Κοζάνης, εγκλωβίζουν την Γερμανική φρουρά στους στρατώνες της πόλης και τους σφυροκοπούν. Όταν είδαν ότι χάνουν το παιχνίδι, δειλά και ντροπιασμένα σηκώνουν λευκή σημαία απ’ τα παράθυρα, οι άλλοτε σταυροφόροι του Γ’ Ράιχ έβγαιναν ένας – ένας και παραδίνονται στους αντάρτες του ΕΛΑΣ και της Εθνικής πολιτοφυλακής. Αμέσως μετά οι καμπάνες των εκκλησιών της πόλης χτυπάν ασταμάτητα, αναγγέλλοντας στο λαό της Κοζάνης την απελευθέρωση του. Ξεκινούν εκδηλώσεις στην πόλη όπου εκφωνείται η κεντρική ομιλία από τον Μιχάλη Σουμελίδη στελέχους του ΚΚΕ, γραμματέα του ΕΑΜ Κοζάνης και από τα ιδρυτικά του μέλη. Ο γιορτασμός της απελευθέρωσης κρατάει ως αργά το βράδυ.

Την προηγούμενη μέρα οι Άγγλοι, που καταδιώκουν και αυτοί τους Γερμανούς, ρίχνουν 10 αλεξιπτωτιστές με σκοπό να ανακόψουν την οπισθοχώρηση. Αντί για τον προγραμματισμένο χώρο που ήταν τα υψώματα του Κιουτσούκ Ματλή (Σκαφιδιού Κοζάνης) οι άτυχοι στρατιώτες, λόγω πυκνής ομίχλης, πέφτουν στο ύψωμα του Αη-Λιά ακριβώς πάνω στο στόμα του λύκου, 7 από αυτούς σκοτώνονται και σήμερα μια εντειχισμένη πλάκα θυμίζει την θυσία τους.

Το μνημείο του μητροπολίτη Ιωακείμ Κοζάνης (πνευματικού ηγέτη του ΕΑΜ), που μέχρι πριν λίγα χρόνια δέσποζε στην κεντρική πλατεία της Κοζάνης, (Τοποθετήθηκε το 2021 στο εξωραϊσμένο μνημείο Εθνικής Αντίστασης στη θέση Νταμάρια ο ανδριάντας του Μητροπολίτη Ιωακείμ.), θυμίζει ότι, η πλειοψηφία της ηγεσίας της εκκλησίας σιώπησε ή τάχθηκε με τους κατακτητές, ο μητροπολίτης Ιωακείμ και ελάχιστοι άλλοι μητροπολίτες σε ολόκληρη τη χώρα ήταν η φωτεινή εξαίρεση. Όπως και πολλοί από τον απλό λαϊκό κλήρο, συμπαρατάχτηκαν με το λαϊκό κίνημα. Γι’ αυτό το λόγο πολλοί ήταν οι κληρικοί που πλήρωσαν με την ίδια τη ζωή τους, όπως ο Αρχιμανδρίτης Ιωακείμ Λιούλιας από τον Κρόκο Κοζάνης και πολλοί άλλοι.

Στην Πτολεμαΐδα ο κόσμος αντιλαμβάνεται ότι κάτι σοβαρό συμβαίνει. Ο δρόμος από Κοζάνη προς Αμύνταιο εδώ και 15 μέρες λέει ο κύριος Νάκης Τσατσαγιάννης, συνταξιούχος βιβλιοπώλης, ήταν όλες τις μέρες γεμάτος με Γερμανούς που υποχωρούσαν, «πρώτη φορά βλέπαμε Τάταρους που προχωρούσαν με σκυμμένα κεφάλια βλοσυροί και αμίλητοι».

Η γερμανική φρουρά της Πτολεμαΐδας, μικρή αριθμητικά, είχε περίπου 30 άνδρες που στρατοπέδευαν στο παλιό γυμνάσιο στην είσοδο της πόλης με τον όρχο οχημάτων απέναντι στο γήπεδο. Εκτός των άλλων ήταν υπεύθυνη και για την φύλαξη του δρόμου μέχρι το Αμύνταιο και υπήρχε εκτάκτως προς το τέλος της κατοχής ένας μηχανοκίνητος λόχος με βαρύ οπλισμό για αυτόν τον σκοπό. Διοικητής της φρουράς στην πόλη ήταν ένας Αυστριακός επίστρατος λοχίας ο Φρίτς, κρεοπώλης στο επάγγελμα, που έμεινε για καιρό στην μνήμη της τοπικής κοινωνίας. Οι αξιωματικοί που περνούσαν από την Πτολεμαΐδα, το Καιλάρ όπως λεγόταν από όλους τότε, και παρέμεναν για λίγο στην πόλη έμεναν στα, (για την εποχή), καλύτερα σπίτια όπως του κυρίου Τσατσαγιάννη που βρισκόταν στον πεζόδρομο της Βασ. Σοφίας, τώρα βιάζονται να φύγουν και να προλάβουν την οργή των λαών για τα εγκλήματα που έκαναν.

Από μέρες τμήματα Γερμανών περνούσαν από την πόλη με κατεύθυνση το Αμύνταιο. Αντιστασιακές ομάδες του ΕΛΑΣ με ξαφνικά χτυπήματα παρεμπόδιζαν την οπισθοχώρηση.

Θυμάται ο Γεώργιος Πουλτίδης από το Προάστιο: "Στις 9 Οκτωβρίου 1944 έξω από το Προάστιο στις στροφές εκεί που είναι η τεχνητή λίμνη τμήμα του ΕΛΑΣ με καπετάνιο τον Υψηλάντη από την Σιάτιστα, κτύπησε μια Γερμανική φάλαγγα πέντε έξη οχημάτων που ερχόταν από Κοζάνη, σταμάτησαν τα αυτοκίνητα και οι Γερμανοί σκόρπισαν στα γύρω χωράφια χωρίς να μπορέσουν να αντισταθούν αφού από τα υψώματα γύρω δέχονταν πολλά πυρά. Όταν έληξε η σύντομη μάχη δύο Γερμανοί πιάστηκαν αιχμάλωτοι, ο ένας ήταν γιατρός και τους πήραν στο βουνό οι αντάρτες. Θύματα δεν υπήρξαν και έτσι την γλύτωσε το χωριό ...".

Μας θυμίζει ο Γιάννης Κούσης "Μεταξύ των συγκεντρωμένων ήταν και ένας πόντιος Σουρμενίτης που έμενε στην περιοχή Νουζλάρ (αριστερά τις οδού Διοικητηρίου), με νοήματα του χεριού σαν να λέει στον Γερμανό στρατιώτη "που πάτε;" Λόντον Λόντον απαντά αυτός. Και του λέει ο Νουζλαρέτες "εκεί αμόν αδά κείναι, φυλάτνατο! (εκεί δεν είναι όπως εδώ, το φυλάνε).

Όταν έφυγαν οι τελευταίοι Γερμανοί ο κόσμος γέμισε την πλατεία ανάμεσα στα πάνω και στα κάτω Κελάρια. Διορισμένος δήμαρχος της πόλης από τον Οκτώβριο του 1943 είναι ο Παντελής Μελανοφρύδης. Την ίδια μέρα στις 28 Οκτωβρίου 1944 μπαίνει ο ΕΛΑΣ στην πόλη και τοποθετεί δήμαρχο τον Γεώργιο Δημητριάδη. Οι λίγοι, ευτυχώς, συνεργάτες των Γερμανών κλείστηκαν στα σπίτια τους. Ένας όμως από τους πρωτεργάτες ο Καστοριανός Φραγκίσκος Κολλάρας, που μαζί με τον περιβόητο Πούλιο αιματοκύλησαν την περιοχή, πιάστηκε αιχμάλωτος και κατάμαυρος από το ξύλο οδηγείται στο μπαλκόνι του παλιού δημαρχείου κάτω από τις αποδοκιμασίες και τα φτυσίματα του κόσμου. Καθώς κοιτά έντρομος και περίλυπος το πλήθος βλέπει και ένα γνωστό του εστιάτορα που τον είχε βοηθήσει στην κατοχή και κατά το γνωστό "και εσύ Βρούτε" γυρνά και του λέει "και εσύ Νικολάκη;".

Έτσι η Γερμανική κατοχή της Κοζάνης και της Πτολεμαΐδας που ξεκίνησε ένα πρωινό στο 11 Απριλίου του 1944 τελείωσε την ίδια μέρα που ξεκίνησε ο ένδοξος πόλεμος με τους Ιταλούς το 1940.Μια κατοχή απάνθρωπα σκληρή που την σφράγισαν τα τραγικά γεγονότα:
• στο Μεσόβουνο δυο φορές (23/10/1941 και 23/4/1944),
• Νεστόριο, επίσης δυο φορές (4/10/1943 και 29/4/1944),
• Ερμακιά (Φραγκότσι) τον Μάρτη και τον Απρίλη του 1944,
• Πύργοι Εορδαίας (Κατράνιτσα), (23 και 24/4/1944,
• Κλεισούρα Καστοριάς (5 και 6/4/1944),
• των Σερβίων (6 – 10/3/1943),
• της Κιβωτού Γρεβενών (24/3/1943),
• τα Λιβερά Κοζάνης (3/2/1944),
• Κηπουριό Γρεβενών (4/7/1944).

Σε όλες αυτές τις πόλεις και χωριά, δεσπόζουν επιβλητικά μνημεία που θυμίζουν την θυσία των κατοίκων τους. Επίσης τα χωριά, Κοσμάτι και Σπήλαιο Γρεβενών, Μελάνθιο Καστοριάς και πλήθος άλλων χωριών που κάηκαν από τους κατακτητές.
Αμέτρητες είναι οι επιδρομές, δολοφονίες, εκτελέσεις, κάψιμο χωριών, βιασμοί γυναικών και λεηλασίες περιουσιών και πλήθος άλλων χωριών και περιοχών, όπου έγιναν ηρωικές μάχες ή εκτελέστηκαν Έλληνες πατριώτες αγωνιστές του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, που αντιστέκονταν τους κατακτητές.

Πηγές:
ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ Παραρτήματα Δυτικής Μακεδονίας "Η απελευθέρωση των πόλεων στη Δυτική Μακεδονία από την Γερμανική Ναζιστική κατοχή"
Παναγιώτης Πουλτίδης (Panagiotis Stavretes) Πτολεμαΐδα.