ΕΛΑΝ VI ΝΑΥΤΙΚΗ ΜΟΙΡΑ ΙΕΡΙΣΣΟΥ.
Οι Θαλασσομάχοι της λευτεριάς

Ο χειμώνας του 1941-42 ήταν δύσκολος για την κωμόπολη της Ιερισσού (όπως σε όλη την Ελλάδα).
Τα σπίτια γέμισαν με εκτοπισμένους Έλληνες της Α. Μακεδονίας και της Θάσου. Μας αφηγείται γι’ αυτό η Άννα Γ.Μητσάκα: «οι Ιερισσιώτες φιλοξενούσαμε στα σπίτια μας ανθρώπους από Ξάνθη, Δράμα, Καβάλα, Θάσο, Θεσσαλονίκη μέχρι και από το Δοξάτο, που ήλθαν κυνηγημένοι από τους Βουλγάρους ³⁰». Ευτυχώς αυτές τις χρονιές ΄΄έπεσε΄΄ πολύ ψάρι στον κόλπο της Ακάνθου ³¹ και με τα λίγα που είχαν οι κάτοικοι κατάφεραν να περάσουν κάπως καλύτερα από ό,τι οι κάτοικοι στις πόλεις.

Στα μέσα του 1942 οργανώνονται οι πρώτες ομάδες του Ε.Α.Μ. «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο» Χαλκιδικής. Μία από τις πρώτες οργανώσεις είναι και της Ιερισσού. Σε αυτό δουλεύουν ακούραστα ο Νίκος ο Μαρίνος από την Ιερισσό, ο Νίκος Νικησιανιώτης από το Ραχώνι Θάσου, ο Γ. Πέκης με την αδελφή του Ρωξάνη από τη Δράμα, κ.α.³².

Η είδηση της ήττας του γερμανικού στρατού στο Ελ Αλαμέιν τον Νοέμβριο του 1942 και η νίκη του Σοβιετικού Στρατού στο Στάλιγκραντ το Φλεβάρη του 1943, αναπτέρωσαν το ηθικό του ελληνικού λαού και φούντωσαν σε όλη την Ελλάδα την αντίσταση κατά των Γερμανών. Στις αρχές του 1943 ένοπλα σώματα του ΕΛΑΣ «Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός» προωθήθηκαν στη Μακεδονία και στη Χαλκιδική και δημιουργήθηκε το 31ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με έδρα τον Χολομώντα. Η διαφορά του ΕΛΑΣ με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις στην Ελλάδα ήταν ότι είχε μαζικό αντιστασιακό χαρακτήρα. Κατά τον Νικόλαο Παπαζαρία, η Ιερισσός μετείχε με 180 άντρες και γυναίκες στο ΕΑΜ, ΕΛΑΣ και στο ΕΛΑΝ³³.

Πέντε νεαρά παιδιά ηλικίας 20 με 27χρονών από την Θάσο που κατέφυγαν στην Ιερισσό, με επικεφαλής τον Σαράντη Σπίντζο³⁴ ρίχνουν την ιδέα του αντάρτικου της θάλασσας. Στα τέλη του Απρίλη του 1943 οργανώνουν την ιδρυτική ομάδα του ΕΛΑΝ (Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό)³⁵ με έδρα την Ιερισσό. Διοικητής ανέλαβε ο Σ. Σπίντζος ως μεγαλύτερος ηλικιακά και με μεγαλύτερη εμπειρία στη ναυτοσύνη. Γράφει ο καπετάν Σαράντης: «Η Χαλκιδική με τους 3 μεγάλους βραχίονές της, με τις δαντελωτές παραλίες της, με τις βραχώδεις και απόκρημνες ακτές της, με τους πολλούς κόλπους της, λιμάνια, όρμους, αραξοβόλια, δεσπόζει σ’ όλους τους θαλάσσιους δρόμους του Β.Αιγαίου…

Αποτελούσε δηλαδή ένα πρώτης τάξης ορμητήρι και μετερίζι να χτυπηθούν σε αυτούς τους κόμβους οι Γερμανοι³⁶».
Σύντομα ήρθαν σε επαφή με νέους ναυτικούς της Ιερισσού και δημιούργησαν την πρώτη αξιόλογη ομάδα³⁷. Λόγω της παρουσίας των Γερμανών στην Ιερισσό, η βάση του ΕΛΑΝ μεταφέρθηκε αρχικά στην Αμμουλιανή και στο Άγιο Όρος. Ένα μέλος του αντάρτικου ναυτικού έλεγχε στη σκάλα της Τρυπητής την κίνηση προς το όμορφο νησί. Σε περίπτωση εισόδου Γερμανών ή άλλων ύποπτων στοιχείων, ειδοποιούσε απέναντι το σύνδεσμό του και έπαιρναν τα αναγκαία μέτρα. Με αυτό τον τρόπο και με τη βοήθεια των φιλοπρόοδων κατοίκων του νησιού, απέκτησε η οργάνωση μία σχετική ασφάλεια. Από την Αμμουλιανή εντάχθηκαν στο ΕΛΑΝ ο Μιλτιάδης Σοφιανός, ο αδελφός του Χρήστος Σοφιανός, ο Αλέκος Χατζηιωάννου ή Σκουπιώτης λόγω της καταγωγής του, κ.α..

Το αντάρτικο της θάλασσας υπαγόταν αρχικά στο 31ο Σύνταγμα Χαλκιδικής. Ο ρόλος του περιοριζόταν κυρίως στη συλλογή πληροφοριών, τη μεταφορά μαχητών, οπλισμού και πολεμοφόδιων για τον ΕΛΑΣ και χρησιμοποιούνταν ως σύνδεσμος ανάμεσα στις αντάρτικες ομάδες. Στο ξεκίνημα της οργάνωσης ο οπλισμός ήταν φτωχός.
Αποτελούνταν από ένα μικρό πιστόλι που τους χάρισε μία δασκάλα, δύο ιταλικές χειροβομβίδες, και συμπληρώνονταν από μαχαίρια, καμάκια και γάντζους. Περιπολούσαν στις τρεις χερσονήσους της Χαλκιδικής εναλλάξ με βάρκες που έπαιρναν από τον Πρόβλακα, την Τρυπητή, τη Βουρβουρού και τον Άγιο Νικόλα. Συνεργάζονταν κυρίως με την Εθνική Πολιτοφυλακή που διοικητής της ήταν ο Πολυγυρινός Κύρκος Αικατερινάρης³⁸. Η ομάδα της Ε.Π. στη ΒΑ Χαλκιδική αποτελούνταν από τρία άτομα που έπαιρναν μέρος στις επιχειρήσεις του ΕΛΑΝ. Ανάμεσά τους ήταν και ο Ιερισσιώτης Βασίλειος Δάλλας. Η οργάνωση σταδιακά άρχισε να επεκτείνει τη δράση της με επαφές στη Θάσο, στην Καβάλα, στο Σταυρό και στη Θεσ/νίκη.

Στις 10 Ιουλίου του 1943 Βρετανικές και Αμερικανικές δυνάμεις εισβάλλουν στην Ιταλία. Στις 8 Σεπτεμβρίου η Ιταλία συνθηκολογεί με τους Συμμάχους. Έτσι τερματίζεται η Ιταλική Κατοχή στην Ελλάδα. Ο Γερμανικός κατοχικός στρατός, για να καλύψει το κενό που άφησαν οι Ιταλοί, αναγκάζεται να συμπτυχτεί γύρω από στρατηγικές τοποθεσίες και αστικά κέντρα, αφήνοντας ουσιαστικά ελεύθερες πολλές περιοχές της Ελλάδας.
Το ΕΛΑΝ επέκτεινε τη δράση του και δημιούργησε καινούργια φυλάκια στις ακτές της Χαλκιδικής και στο Α.Ο.. Η δράση του αντάρτικου ναυτικού πήρε πιο δυναμική μορφή από τον Αὐγουστο του 1943. Τον μήνα αυτόν έφθασε στον Πρόβλακα ένα επίτακτο πετρελαιοκίνητο σκάφος με οικοδομικά υλικά. Άντρες του ΕΛΑΝ επιτέθηκαν και το κατέλαβαν. Το έκρυψαν στη Βουρβουρού. Το φορτίο δόθηκε σε αντάρτικες ομάδες και στους κατοίκους της περιοχής. Το πολεμικό υλικό που είχε πλούτισε τον φτωχό, ως τότε, οπλισμό του ΕΛΑΝ, και τα βαρέλια με τα καύσιμα στάθηκαν πολύτιμα στην οργάνωση. Το πλοίο το ονόμασαν «Χαλκιδική» και έμεινε στο στόλο του ΕΛΑΝ ως το τέλος του πολέμου. Αργότερα κατέλαβαν το πλοίο «Άγιος Αθανάσιος» στον Άγιο Δημήτριο (Πυργαδίκια) που καταχράστηκε από τους ιδιοκτήτες του ένας Έλληνας συνεργάτης των Γερμανών και το επέστρεψαν στον ιδιοκτήτη του.

Στο δεύτερο εξάμηνο του 1943 δόθηκε διαταγή να βοηθήσει το ΕΛΑΝ, σε τρόφιμα και πυρομαχικά, τις αντάρτικες ομάδες του ΕΛΑΣ της Α.Μακεδονίας που περνούσαν δύσκολα λόγω των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Βουλγάρων. Γι’ αυτό τον σκοπό χρησιμοποίησε το γρηγορότερο σκάφος του, την «Ξελογιάστρα», που είχαν κλέψει κάποιοι μαυραγορίτες από έναν Έλληνα της Καβάλας και κατάσχεσε στη συνέχεια το ΕΛΑΝ. Σε μία αποστολή του προς τις ακτές της Α.Μακεδονίας, έμεινε ακυβέρνητο λόγω προβλήματος στη μηχανή και πιάστηκε από γερμανικό καταδιωκτικό που είχε έδρα το Σταυρό. Πέρασαν το πλήρωμα για μαυραγορίτες και κατάσχεσαν το σκάφος³⁹. Το πλήρωμα κατάφερε αργότερα να δραπετεύσει και να φθάσει οδοιπορώντας στον Πρόβλακα (Νέα Ρόδα).

Το Δεκέμβριο του 1943 άνδρες του ΕΛΑΝ κατέλαβαν στη Δάφνη του Αγίου Όρους το σκάφος «Άγιος Δημήτριος» με 20 τόνους σιτάρι και αιχμαλώτισαν τους 2 Γερμανούς στρατιώτες που το συνόδευαν. Οι Ελανίτες έδωσαν το μισό φορτίο στους μοναχούς και το άλλο μισό το μοίρασαν στους κατοίκους των χωριών. Βρήκαν άφθονο οπλισμό και το πλοίο εντάχθηκε στο στόλο του αντάρτικου ναυτικού.

Νέοι Επονίτες επάνδρωσαν την εποχή αυτή το ΕΛΑΝ⁴⁰, όπως οι Ιερισσιώτες: Βασίλειος Πασχαλίδης (Σίγγερ), Αργύρης Μητρόπουλος⁴¹, Ιωάννης Τερτυλίνης, Χρήστος Χαλέβας, Κώστας Ματζώνας, Θεόδωρος Γκατζώνης, Βασίλειος Ψέμμας, Ιωάννης Ψέμμας, Αλέκος Χασάπης⁴² κ.α..
Το μεγαλύτερο ποσοστό των αγωνιστών της οργάνωσης αποτελούταν από νέα παιδιά της Θάσου και της περιοχής της Ιερισσού⁴³.
Οι Γερμανοί δέχονται παντού την πίεση των αντάρτικων ομάδων και συμπτύσσονται. Για να καλυφθεί το κενό που άφησαν έδωσαν την άδεια σε Βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής, να προωθηθούν στα δυτικά του Στρυμόνα. Στην Ιερισσό εγκαθίσταται ένα βουλγαρικό τάγμα.

Στις αρχές του 1944 δημιουργείται ο πρώτος μικρός στόλος του ΕΛΑΝ με τα σκάφη «Χαλκιδική», «Θάσος» και «Αμμουλιανή». Κάθε σκάφος έχει 16 άντρες και 2 οπλοπολυβόλα. Σε μια ριψοκίνδυνη αποστολή με ισχυρή τρικυμία γύρω από τον Άθωνα, ο φοιτητής της ιατρικής Τάκης Μήλιος που εργαζόταν στο ανθελονοσιακό συνεργείο της Ιερισσού, έδωσε το παρατσούκλι στον καπετάν Σαράντη, καπετάν Φουρτούνα, για να τονίσει έτσι τις ικανότητές του στη ναυσιπλοΐα σε δύσκολες καιρικές συνθήκες.
Στις αρχές του Απρίλη του 1944, δύο αγήματα Ελανιτών με διοικητή τον καπετάν Μιλτιάδη Σοφιανό⁴⁴, παρενοχλούν συστηματικά τους Γερμανούς των Καρυών του Αγίου Όρους και λίγο αργότερα το γερμανικό φυλάκιο του Ακράθωνα.

Ύστερα από μερικές ημέρες η Γερμανική φρουρά των Καρυών υποχώρησε στο φυλάκιο του Ακράθωνα. Η τακτική αυτή συνεχίσθηκε μέχρι τον Ιούλιο του ίδιου έτους Η κύρια βάση του ΕΛΑΝ αυτή την εποχή είναι στον Άγιο Δημήτριο (Πυργαδίκια).
Στις 12 Μαΐου⁴⁵, κοντά στην Ι.Μ. Διονυσίου, καταλήφθηκε από δυνάμεις του ΕΛΑΝ υπό τον καπετάν Μιλτιάδη Σοφιανό⁴⁶, το επίτακτο σκάφος «Άγιος Νικόλαος». Η λεία από το πλοίο ήταν σημαντική για τα δεδομένα της εποχής. Μεγάλος αριθμός σε πολεμικό υλικό και πολεμοφόδια, στρατιωτικός και πολιτικός ρουχισμός, 1 πεδινό πυροβόλο, 1 τόνος πούρα Αβάνας, 1 τόνος ελληνικά τσιγάρα, 4 τόνοι αλεύρι, 7 τόνοι μπύρα, σαμπάνιες κ.α. ποτά, μεγάλος αριθμός καυσίμων, τσιμέντων, φαρμάκων, κ.α.π.. Στα Πυργαδίκια οι άντρες του αντάρτικου ναυτικού ξεφόρτωναν 3 μερόνυχτα. Τα λάφυρα αυτά εφοδίασαν τις μονάδες του ΕΛΑΝ και του ΕΛΑΣ Χαλκιδικής, καθώς και τους πολίτες των χωριών.

Συγκροτήθηκαν τώρα και εξοπλίστηκαν τρεις μικροί στολίσκοι. Ο κάθε στολίσκος αποτελούνταν από τρία, αξιόμαχα για αντάρτικο, σκάφη.
Οι κύριες δυνάμεις και η διοίκηση του ΕΛΑΝ προωθήθηκαν στην Ιερισσό, που είχε ελευθερωθεί εν τω μεταξύ από τους Γερμανούς, και στα φυσικά λιμάνια του κόλπου της Ιερισσού, Φράγκο και Πλατύ. Στον κόλπο του Αγίου Όρους παρέμειναν οι βάσεις στα Πυργαδίκια και στη Βουρβουρού.

Στις 3 Ιουλίου του 1944, η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), ανέλαβε την ανασυγκρότηση του ΕΛΑΝ⁴⁷, διατάσσοντας την ίδρυση Ναυτικής Υπηρεσίας. Συγκροτούνται έτσι οι εξής Μοίρες του ΕΛΑΝ⁴⁸:
- 1η Μοίρα Πελοποννήσου-Ζακύνθου.
- 2η Μοίρα Δυτικής Στερεάς-Ιονίων Νήσων.
- 3η Μοίρα Ευβοϊκού-Σαρωνικού-Κορινθιακού.
- 4η Μοίρα Πηλίου-Παγασητικού.
- 5η Μοίρα Θερμαϊκού-Χαλκιδικής.
- 6η Μοίρα Ανατολικής Μακεδονίας-Δυτικής Θράκης.
- Ανεξάρτητη Μοίρα Αργολικού-Ερμιονίδος.
- Ανεξάρτητος Στολίσκος Μαλιακού.

Ουσιαστικά η ΠΕΕΑ διέσπασε το ΕΛΑΝ της περιοχής της Ιερισσού σε δύο Μοίρες, την 5η και την 6η με πρόθεση η μία να αναλάβει επιχειρησιακά την περιοχή της Χαλκιδικής και η άλλη την Α.Μακεδονία και τη Θράκη. Όμως τα επιτελικά σχέδια της ΠΕΕΑ δεν ολοκληρώθηκαν. Οι δύο Μοίρες ως το τέλος του πολέμου δρούσαν σε συνεργασία, ως μία μονάδα υπό ενιαία διοίκηση και έδρα την Ιερισσό. Η κύρια περιοχή της δραστηριότητάς τους ήταν από τον νομό Καβάλας και τη Θάσο ως το Πόρτο Κουφό, ενώ στο τέλος της Κατοχής έφτανε ως την Θεσσαλονίκη. Αναμφισβήτητα είχαν την πιο αξιόλογη δράση από όλες τις υπόλοιπες Μοίρες του ΕΛΑΝ.

Τα συμμαχικά στρατεύματα παρελαύνουν σε όλη την Ευρώπη. Οι Γερμανοί σιγά - σιγά υποχωρούν.
Από τον Μάιο ως τον Ιούλιο συλλαμβάνονται από το ΕΛΑΝ επτά μεγάλα επίτακτα από τους Γερμανούς σκάφη και πολλά μικρότερα. Το σημαντικότερο σκάφος που καταλήφθηκε την περίοδο αυτή ήταν έξω από το Πόρτο Κουφό, το σιδερένιο γερμανικό πλοίο «Αδόλφος». Το μετονόμασαν σε «Χολομώντα». Επίσης ένα άλλο δυνατό σκάφος που κυριεύτηκε έξω από το Στρατώνι ήταν το επίτακτο ρυμουλκό «Ζέφυρος». Καπετάνιος του ανέλαβε ο Ιερισσιώτης Δημήτριος Α. Κοντογιάννης⁴⁹. Τα λάφυρα σε στρατιωτικό υλικό, καύσιμα και τρόφιμα, ήταν άφθονα. Αξίζει να αναφερθεί η κατάληψη του πλοίου «Άγιος Γεώργιος» με φορτίο 200 τόνους σιτάρι. Το φορτίο αυτό μοιράστηκε στους κατοίκους των χωριών. Το αντάρτικο της θάλασσας κυριαρχούσε από τον Ιούλιο του 1944 στο ΒΑ Αιγαίο.

Στις 20 Ιουλίου οι Γερμανοί υποχώρησαν από το Άγιο Όρος και άγημα του ΕΛΑΝ ύψωσε την ελληνική σημαία στον Ακράθωνα.
Από την ημερομηνία αυτή οι Γερμανικές κατοχικές δυνάμεις κατείχαν στην περιοχή της δράσης του αντάρτικου ναυτικού, το λιμάνι του Σταυρού και το φυσικό οχυρό λιμάνι του Πόρτο Κουφό.
Στην Ιερισσό το επίτακτο πετρελαιοκίνητο σκάφος «Άγιος Δημήτριος» μετατράπηκε σε πλωτό νοσοκομείο του ΕΛΑΝ. Τη θέση του γιατρού ανέλαβε ο υφηγητής ιατρικής του ΑΠΘ, Ν. Ψύχος με συνεργάτες μία νοσοκόμα και δύο βοηθούς. Ο μεγάλος αριθμός εθελοντών ανάγκασε τη διοίκηση της 6ης Μοίρας να συστήσει στην έδρα της, την Ιερισσό, σχολές μαθητείας⁵⁰. Έτσι ξεκίνησε να λειτουργεί σχολή σηματουργών. Μαθητές ήταν οι Επονίτες με γυμνασιακή μόρφωση από την Ιερισσό Ιωάννης Τερτυλίνης, Αργύρης Μητρόπουλος, Παντελής Παντελιάδης, Θεόδωρος Γκατζώνης, Αλέκος Χασάπης⁵¹, κ.α.. Την ίδια περίοδο και ως το Φεβρουάριο του 1945 λειτουργούσε με επιτυχία και σχολή ναυτιλίας.

Στις 30 Ιουλίου ένα γερμανικό πολεμικό σκάφος τύπου Lighter (είδος μαούνας κατασκευασμένο από τσιμέντο) με βαρύ οπλισμό μπήκε στον κόλπο του Αγίου Όρους και προσέγγισε την Αφισιά (Σάρτη).
Ο δάσκαλος του χωριού ειδοποίησε το ΕΛΑΝ και με κοινή προσπάθεια με άντρες του ΕΛΑΣ, αιφνιδίασαν τους Γερμανούς στην παραλία. Το πλοίο κατάφερε να απομακρυνθεί αφήνοντας πίσω του 2 νεκρούς και 9 αιχμαλώτους. Ανάμεσά τους και ο καπετάνιος.

Ως τον Αύγουστο του 1944 το ΕΛΑΝ Ιερισσού κυρίευσε 15 επίτακτα πλοία και αιχμαλώτισε 40 Γερμανούς. Την ίδια εποχή προσχώρησαν στις τάξεις του εθελοντικά 10 πλοία. Μόνο η Νέα Μηχανιώνα έστειλε 5 ανεμότρατες με επικεφαλής καπετάνιο τον Γιάννη τον Χοντρό(;)⁵².

Στις 29 Αυγούστου ελανίτικα καράβια εντόπισαν ανοιχτά της Μ. Λαύρας ένα γερμανικό δεξαμενόπλοιο. Απ’ ό,τι εξακριβώθηκε ήταν ακυβέρνητο χωρίς πλήρωμα. Στ’ αμπάρια του είχε 150 τόνους βενζίνα και 10 τόνους άλλα καύσιμα. Τεράστιας αξίας λάφυρο την εποχή αυτή. Το ρυμούλκησαν στο Στρατώνι, όπου στάθμευε ακινητοποιημένη, λόγω έλλειψης καυσίμων, μία μηχανοκίνητη μοίρα αυτοκινήτων του ΕΛΑΣ. Η ποσότητα αυτή της βενζίνης έλυσε το πρόβλημα όλων των μεραρχιών του ΕΛΑΣ στη Β.Ελλάδα.
Η διοίκηση του ΕΛΑΝ στεγαζόταν τώρα στο σπίτι του Αναγνώστου στην Ιερισσό. Στη δύναμή του είχε τρεις στολίσκους από 4 σκάφη εξοπλισμένα, 20 πλοία βοηθητικά μεταγωγικά και ένα πλωτό νοσοκομείο. Συνολικά η έμψυχη δύναμή του έφτανε, κατά τον Σαράντη Σπίντζο, τους 500 άντρες, αλλά διαφορετικές αρχειακές πηγές αναφέρουν ότι στο τέλος του πολέμου η 6η Μοίρα διέθετε 200 άντρες και η 5η ναυτική Μοίρα 100⁵³, ή 90⁵⁴. Η διαφορά αυτή μπορεί να προήλθε επειδή στο έμψυχο υλικό του ΕΛΑΝ συμμετείχε άρρηκτα συνεργαζόμενη και η ΕΠΟΝ της περιοχής⁵⁵.

Η ΕΠΟΝ της Ιερισσού θεωρούνταν μία από τις σημαντικότερες στη Χαλκιδική. Οι δράσεις της ήταν πολλές, αλλά η σημαντικότερη ήταν η στελέχωση και η αρωγή που έδινε στο ΕΛΑΝ. Μέλη⁵⁶ της ήταν οι: Ιωάννης Δάλλας του Χρήστου, Χρήστος Δεσλής του Γεωργίου, Θεόδωρος Θεοχάρης του Γεωργίου, Μαρίκα Κουτσούπη του Αστερίου, Μαρίκα Παπαδοπούλου του Ιωάννη, Εμμανουήλ Παπαστεργιανός του Στεργιανού, Τριγώνα Παπαστεργιανού του Νικολάου, Σουλτάνα Σαραφιανού του Αστερίου, Δήμητρα Τσιότσιου του Ιωάννη, Ελένη Τσιριγώτη του Αθανασίου, Βενετία Χασάπη του Αριστείδη, Μαρίκα Χασάπη του Γεωργίου, Ιωάννης Χασάπης του Γεωργίου, Αθηνά Χατζηδημητρίου του Βασιλείου, Όμηρος Αποστολίδης του Ιωάννη, Νικόλαος και Κων/νος Καφετζής, κ.α.π.. Αξιοσημείωτη ήταν η δράση της ΕΠΟΝ Ιερισσού στον καλλιτεχνικό και ψυχαγωγικό τομέα στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Υπό την καθοδήγηση του Ιωάννη Τσιριγώτη, οργανώθηκαν «καλλιτεχνικά συγκροτήματα, θίασοι, χορωδίες, μαντολινάτες, εορτές ψυχαγωγίας…⁵⁷» κ.α.. Ένα έργο που έκανε εντύπωση και ανέβασαν μπροστά στους Γερμανούς ήταν η «Σκλάβα» του Περισιάδη. Εκτός του Ι. Τσιριγώτη συμμετείχαν οι: Αργυρή Κουτσογιώργη, ο Δημήτριος Α. Χασάπης, κ.α.. Ο νεαρός τότε Δ. Χασάπης, στο τέλος της παράστασης, φώναξε με σθένος μπροστά στους Γερμανούς και στους Βουλγάρους: «ελευθερία ή θάνατος έσκουζε το καριοφίλι»⁵⁸. Ο θίασος της ΕΠΟΝ έδωσε θεατρικές παραστάσεις στην Μ. Παναγία, Αρναία, Αμμουλιανή, Στρατώνι, Γομάτι, Ουρανούπολη και Νέα Ρόδα. Οι εισπράξεις διαθέτονταν για τις ανάγκες του ΕΛΑΣ/ΕΛΑΝ. Εκδιδόταν επίσης από την ΕΠΟΝ, η εφημερίδα «Νέα Γενιά»⁵⁹, με υπεύθυνο τον Ιωάννη Γ. Χασάπη, καθώς και προκηρύξεις που τις πετούσαν στα φυλάκια των Βουλγάρων και των Γερμανών⁶⁰. Ιδρύθηκε λαϊκό φαρμακείο, στην οικία του Περικλή Βεργίνη, με φαρμακοποιό τον Σωκράτη Νανουδάκη, κ.π.α..

Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1944, ο Σοβιετικός στρατός εισέβαλε στη Βουλγαρία. Την άλλη μέρα καταλύθηκε η φασιστική κυβέρνηση της χώρας και η Βουλγαρία εισήλθε στη Σοβιετική σφαίρα επιρροής.
Στις 13 Σεπτεμβρίου το 26ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ μπήκε θριαμβευτικά στην Καβάλα και ανέλαβε τη συνδιοίκηση της πόλης με τον Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό στρατό.
Η περιοχή του Στρυμόνα συνέχισε να ελέγχεται από σημαντικές γερμανικές δυνάμεις. Για τον λόγο αυτόν η σύνδεση της υπόλοιπης Ελλάδας με την Καβάλα γινόταν κυρίως μέσω της Ιερισσού.

Τα μεσάνυχτα στις 13 με 14 Σεπτεμβρίου έφτασε με μυστικότητα το 31ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ στην Ιερισσό με δύναμη 300 αντρών και διοικητή τον Ταγματάρχη Νικηφόρο. Αποβιβάστηκαν τις πρώτες πρωινές ώρες σε 6 πλοία του ΕΛΑΝ και με επικεφαλής το «Χαλκιδική» κατευθύνθηκαν προς την Καβάλα. Οι άντρες του ΕΛΑΝ μόλις κατάλαβαν τον προορισμό τους, ξέσπασαν σε ζητωκραυγές και σε τραγούδια. Κάθε ίχνος μυστικότητας χάθηκε.

Στις 14/9 το πρωί έφτασαν στην Καβάλα σε παράταξη και με υψωμένες τις Ελληνικές σημαίες. Ο λαός της τους υποδέχτηκε πανηγυρικά. Τώρα οι ελληνικές αντιστασιακές δυνάμεις απέκτησαν υπεροπλία μέσα στην πόλη της Καβάλας. Οι Βουλγαρικές δυνάμεις αποχώρησαν οριστικά μόλις στις 26 Οκτωβρίου του 1944.

Από τις 15 Σεπτεμβρίου δημιουργήθηκε τακτική συγκοινωνία Ιερισσού- Καβάλας από πλοία του ΕΛΑΝ. Καθημερινά επαναπατρίζονταν από το λιμάνι της Ιερισσού πλήθος Ελλήνων της Α.Μακεδονίας και της Θράκης που βρίσκονταν στη Μακεδονία ως πρόσφυγες.
Το ίδιο χρονικό διάστημα Θασίτες κυρίευσαν πέντε σκάφη που ναυπήγησαν οι Βούλγαροι στην Θάσο και τα έφεραν στην έδρα του ΕΛΑΝ στην Ιερισσό. Η διοίκηση τα επάνδρωσε και τα έδωσε στη φρουρά του Πλατύ.

Στις Ελανίτικες παρέες της περιοχής τραγουδιόταν το παρακάτω τραγούδι:
«Στους κάβους τα βαθιά νερά
Αντάρτες Ελανίτες
Παλεύουν για τη λευτεριά
Πνίγοντας τους φασίστες»

Όμως, σε όλη την Ελλάδα έγινε γνωστό το ΕΛΑΝ από το τραγούδι που αναφέρεται στην 3η ναυτική μοίρα του ΕΛΑΝ Κορινθιακού. Είναι γνωστό ως ο «Ύμνος του ΕΛΑΝ» σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και στίχους του Πάνου Λαμψίδη⁶¹.

Οι Γερμανοί παντού οπισθοχωρούσαν. Στις 25 Σεπτεμβρίου τρία γερμανικά πλοία έπλεαν από τη Λήμνο στον Σταυρό κοντά στις ακτές του Α.Ο..
Το ΕΛΑΝ Ιερισσού ειδοποιήθηκε από τα παρατηρητήρια και αποφάσισε να τα χτυπήσει. Τα δύο γερμανικά καράβια ήταν επίτακτα και μετέφεραν στρατιώτες· το τρίτο ήταν καταδιωκτικό και έφερε βαρύ οπλισμό. Το ΕΛΑΝ έστησε ενέδρα στο ακρωτήριο «Αράπης» με 5 Ελανίτικα καράβια. Η ναυμαχία ξεκίνησε στις 4:00 μ.μ. και κράτησε 3 ώρες. Οι Ελανίτες αιφνιδίασαν τα 2 μεταγωγικά που έφεραν ασθενή οπλισμό και τους προξένησαν σοβαρές ζημιές. Οι Γερμανοί, από ό,τι μαθεύτηκε αργότερα στο Σταυρό, είχαν 20-25 νεκρούς και 50-60 τραυματίες. Οι Έλληνες είχαν ένα νεκρό· τον Αλέκο Χατζηιωάννου⁶² από την Αμμουλιανή, και τρεις τραυματίες⁶³. Λίγο αργότερα κατάφεραν και έπιασαν, κατά την επιστροφή του από τον Σταυρό, το ένα από τα δύο επίτακτα μεταγωγικά⁶⁴.

Τέλη Σεπτεμβρίου το ΕΛΑΝ Ιερισσού πήρε διαταγή από το Αρχηγείο της XI Μεραρχίας (όπου τώρα ανήκε διοικητικά), να αφήσει το ΒΑ Αιγαίο και να προωθηθεί στα δυτικά, προς τη Θεσσαλονίκη. Άφησε μικρές δυνάμεις στην Ιερισσό και από ένα φυλάκιο στο Άγιο Όρος, την Αμμουλιανή και στα Πυργαδίκια. Στις 3 Οκτωβρίου έφτασαν ο πρώτος και ο δεύτερος στολίσκος του στα Νέα Μουδανιά και εκεί δημιουργήθηκε η νέα του βάση. Στις 5 Οκτωβρίου οι Γερμανοί αποχώρησαν από το Πόρτο Κουφό και οχυρώθηκαν στη Νέα Μηχανιώνα (τελευταία βάση τους στη Χαλκιδική).

Με διαταγή του Γενικού Αρχηγείου, το ΕΛΑΝ μετέφερε στις 15 Οκτωβρίου από τη Σκάλα Κατερίνης, το 51ο Σύνταγμα πεζικού του ΕΛΑΣ⁶⁵ στα Νέα Μουδανιά. Στις 18 Οκτωβρίου αποχώρησαν οι Γερμανοί από τη Νέα Μηχανιώνα και στις 30 Οκτωβρίου ελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ.
Την ίδια ημέρα έπλευσε σημαιοστολισμένος ο στόλος του ΕΛΑΝ στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης.
Οι Ελανίτες απάλλαξαν από τα καθήκοντά τους τις προηγούμενες λιμενικές αρχές και ανέλαβαν τη φύλαξη του λιμανιού και το Λιμεναρχείο. Στη διοίκηση του Λιμεναρχείου μετείχε και ο καπετάν Μιλτιάδης Σοφιανός από την Αμμουλιανή. Άγημα του ΕΛΑΝ παρέλασε θριαμβευτικά στους δρόμους της συμπρωτεύουσας μέσα σε πανηγυρισμούς και σε ζητωκραυγές των Ελλήνων. Ο λαός στεφάνωνε τους Ελανίτες με δάκρυα χαράς στα μάτια.

Με τη συμφωνία της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου του 1945 το ΕΛΑΝ παρέδωσε τα σκάφη στα προβλεπόμενα από τη συμφωνία σημεία και αφοπλίστηκε. Έκλεισε με αυτό τον τρόπο μία από τις λαμπρές σελίδες της ναυτικής μας ιστορίας και ιδιαίτερα της περιοχής της Ιερισσού.
Το αντάρτικο της θάλασσας στη Β.Ελλάδα, το μετέπειτα ΕΛΑΝ, γεννήθηκε, ανδρώθηκε και τελείωσε νικηφόρα τη δράση του, στη Χαλκιδική.

Αποτελεί την κορυφαία αντίσταση στη θάλασσα την εποχή της Κατοχής. Η δυναμική και η ανάπτυξή του ήταν μεγάλη και μόνο λίγα χαρακτηριστικά περιστατικά καταφέραμε να περιγράψουμε στο κείμενό μας. Όταν ρώτησα την κα Βενετία Χασάπη, γιατί συμμετείχε στην Αντίσταση, μου είπε: Ήμασταν νέοι με όνειρα, θέλαμε να κάνουμε κάτι για την απελευθέρωση της πατρίδας, τίποτα άλλο!

Το ίδιο μου απάντησε και ο Ελανίτης Θεόδωρος Γκατζώνης: Δε μπορούσαμε ως νέοι να μείνουμε αμέτοχοι, έπρεπε κάτι να κάνουμε! Τα γεγονότα του 1944 ήταν χρονικά πυκνά και πολλοί μελετητές έκριναν κάποιες πτυχές τους εσφαλμένα από τις επιτελικές πηγές. Παρ’ όλο που στο τέλος της Κατοχής δόθηκε η διαταγή για τη διάσπαση και την ανάπτυξη του ΕΛΑΝ Β.Ελλάδας προς τη Θεσσαλονίκη και μέχρι τη Θράκη, το σχέδιο δεν ολοκληρώθηκε. Το αντάρτικο της θάλασσας στο Β.Αιγαίο ήταν μια υπόθεση καθαρά της περιοχής της Ιερισσού.

Το κύμα σήμερα σβήνει όπως άλλοτε στην μοναδική αμμουδιά της Ιερισσού. Όπως τα χρόνια, οι μνήμες και οι άνθρωποι. Έχουμε χρέος να κρατήσουμε τις μνήμες αυτών που αγωνίστηκαν για την πατρίδα και την ελευθερία.

Παράρτημα 1
ΕΛΑΝΙΤΕΣ ΤΗΣ ΙΕΡΙΣΣΟΥ

Με τον νόμο 1285 τον Αύγουστο του 1982 αναγνωρίστηκαν οι αντιστασιακές οργανώσεις που έδρασαν στην Ελλάδα από το 1941 ως το 1944. Ανάμεσά τους ήταν και το ΕΛΑΝ. Στην κατάσταση των αντιστασιακών που αναγνωρίστηκαν από τη Νομαρχία Χαλκιδικής, βρίσκουμε τα εξής ονόματα Ιερισσιωτών που μετείχαν στο ΕΛΑΝ⁶⁶:
01. Βεργίνης Πέτρος του Θεολόγη
02. Γιώργου Αριστείδης του Ιωάννη
03. Γιώργου Θεολόγης του Ιωάννη
04. Γκατζιώνης Θεόδωρος του Αστερίου
05. Δάλλας Αλέξανδρος του Χριστοδούλου
06. Κάλτσος Χαράλαμπος του Αθανασίου
07. Κοντογιάννης Δημήτριος του Αργυρίου
08. Κορτέσης Παναγιώτης του Σωτηρίου
09. Κυριάκος Δημήτριος του Αποστόλου
10. Λαγόντζος Γεώργιος του Αστερίου
11. Λαγόντζος Δημήτριος του Αστερίου
12. Λεμπίδας Αστέριος του Ιωάννη
13. Λυμπίδας Θεόδωρος του Γεωργίου
14. Μανάρης Νικόλαος του Δημητρίου
15. Μαντζώνας Κων/νος του Αργυρίου
16. Μανωλούδας Απόστολος του Δημητρίου
17. Μαραγκός Γεώργιος του Δημητρίου
18. Μητσάκα Μονεμβασιά του Ιωάννη
19. Μπίκας Παναγιώτης του Γεωργίου
20. Μπίκας Στυλιανός του Γεωργίου
21. Μπλες Νικόλαος του Δημητρίου
22. Παπαστεριανός Κων/νος του Γεωργίου
23. Παπαστεριανός Νικόλαος του Γεωργίου
24. Πάππας Βασίλειος του Χρήστου
25. Σουλτάνη Αργυρή του Νικολάου
26. Σουλτάνης Κωνσταντίνος του Γεωργίου
27. Σουλτάνης Μιλτιάδης του Κων/νου
28. Σταθάκος Βασίλειος του Αριστείδη
29. Τίμενης Κων/νος του Προδρόμου
30. Χαμαϊδού Βασιλική
31. Χασάπης Αλέξανδρος του Γεωργίου
32. Ψέμμας Δημήτριος του Αστερίου
33. Ψέμμας Δημήτριος του Βασιλείου
34. Ψέμμας Ιωάννης του Βασιλείου
35. Ψέμμας Νικόλαος του Ιωάννου

Από την Αμμουλιανή αναγνωρίστηκαν ως μέλη του ΕΛΑΝ οι:
01. Κωνσταντούλιας Στυλιανός του Δημητρίου
02. Μιγγίρης Θεόδωρος του Δημητρίου
03. Σοφιανός Χρήστος του Αποστόλου
04. Σπυρόπουλος Ευστράτιος του Σπυρίδωνος
05. Κουρέντας Πέτρος του Γρηγορίου

Από το Στρατώνι αναγνωρίστηκαν ως μέλη του ΕΛΑΝ οι:
01. Δουκάκης Ιωάννης του Μιλτιάδη
02. Λαμπράκης Ζαφείριος του Χρήστου
03. Πλανάκης Νικόλαος του Θεοδώρου

Από τα Νέα Ρόδα αναγνωρίστηκε ως μέλος του ΕΛΑΝ ο Μπούλης Ανδρέας του Μικέ.
Συνολικά από το νομό Χαλκιδικής αναγνωρίστηκαν 51 αγωνιστές του ΕΛΑΝ που κατάθεσαν τα χαρτιά τους το 1982. Από αυτούς οι 35 είναι από την Ιερισσό.

Σημειώσεις:
30) Άννα Μιτσάκα, Από την εθνική αντίσταση στην Ιερισσό, περ. «Κύτταρο Ιερισσού», τ. 12/2015, σ.5.
31) Ιωάννης Καραδήμος, ό. π., σ. 17.
32) Σαράντης Σπίντζος, ό.π., σ. 35.
33) Προφορική μαρτυρία του Νικόλαου Παπαζαρία, γεν. 1929, στον γράφοντα, Αύγουστος 2016.
34) Γεννήθηκε στο χωριό Ραχώνι της Θάσου το 1915. Στον πόλεμο του 1940-41 υπηρέτησε στο Πολεμικό Ναυτικό και μετά την παράδοση της Ελλάδας ανέπτυξε αντιστασιακή δράση αρχικά στη Θάσο και αργότερα στην περιοχή της Ιερισσού.
35) Σαράντης Σπίντζος (Καπετάν Φουρτούνας), ΕΛΑΝ. VI. Ναυτική Μοίρα, Καβάλα 1986, σ. 23.
36) Αρχείο ΕΡΤ: από το Ντοκυμαντέρ «ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ» (1985), https://youtu.be/1QhrVTGYf2k , &Σαράντης Σπίντζος, ό.π., σ.21.
37) Προσωπική μαρτυρία του Ελανίτη Αριστείδη Ι. Γιώργου στον γράφοντα τον χειμώνα του 1998.
38) Πατέρας του γνωστού Πολυγυρινού αρχιτέκτονα και συνεργάτη του περιοδικού «Κύτταρο Ιερισσού», Γιάννη Αικατερινάρη.
39) Με την αποχώρηση του Γερμανικού στρατού από τον Σταυρό, το σκάφος βρέθηκε παρατημένο στην παραλία και ξαναεντάχτηκε ως το τέλος του πολέμου στο ΕΛΑΝ.
40) ΟΙ ΕΠΟΝΙΤΕΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΜΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ, εφ. «Λεύτερα Νιάτα», εκδότης Ε.Π.Ο.Ν. Μακεδονίας, 1/1/1945, σ.8.
41) Ο Αργύρης Μητρόπουλος έχει στο βιογραφικό του ένα σπουδαίο ποιητικό και συγγραφικό έργο στη Βουλγαρία. Ελπίζουμε σύντομα να κάνουμε μία αφιέρωση γι΄ αυτόν στο περιοδικό «Κύτταρο Ιερισσού».
42) Σαράντης Σπίντζος, ό.π., σ.38.
43) Μαρτυρία του Ελανίτη Θεόδωρου Γκατζώνη στον γράφοντα, το χειμώνα του 2010. Η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνεται από την κατάσταση των αντιστασιακών του 1982, όπως τους αναγνώρισε η Νομαρχία Χαλκιδικής.
44) Μήτσου Κάιλα, Μαρτυρίες Ε.Λ.Α.Ν., Στερνές υποθήκες των ηρώων μας, εκδόσεις Νέα Σύνορα, Αθήνα 1975, σ. 47.
45) Εδώ υπάρχει μία ασυμφωνία στο χρονικό διάστημα της σύλληψης του «Άγιος Νικόλαος». Ὂ καπετάν Σαράντης αναφέρει ότι το περιστατικό έλαβε χώρα στις 12 Μαΐου, ενώ στο βιβλίο του Μήτσου Κάιλα, ό.π., σ.47, αναφέρεται ότι έγινε στις 13 Αυγούστου.
46) Μήτσου Κάιλα, ό.π., σ.47.
47) Κολοβός Γεώργιος, Η δράση του Ελληνικού Ναυτικού (Πολεμικού, Ανταρκτικού και Εμπορικού) κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, Αθήνα, 2009, σ. 145.
48) Τα απομνημονεύματα του Καπετάν Ζαχαριά, Έτσι ξεκίνησε το ΕΛΑΝ, περιοδικό “αντί”, τ.50, Ιούλιος 1976, σ.22.
49) Γιώργος Ζωγραφάκης, Πληροφορίες-μαρτυρίες-στοιχεία για την Εθνική Αντίσταση Στη Χαλκιδική, Ν.Α.Χ 2006, σ. 107.
50) Κολοβός Γεώργιος, Η δράση του Ελληνικού Ναυτικού (Πολεμικού, Ανταρκτικού και Εμπορικού) κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, Αθήνα, 2009, σ.146.
51) Σαράντης Σπίντζος, ό.π., σ.55, και προσωπική μαρτυρία του Ελανίτη Θεόδωρου Α. Γκατζώνη στον γράφοντα το 2010.
52) Σαράντης Σπίντζος, ό.π., σ.64.
53) Περιοδικό “αντί”, τ.50, Ιούλιος 1976, σ. 22.
54) Κολοβός Γεώργιος, Η δράση του Ελληνικού Ναυτικού (Πολεμικού, Ανταρκτικού και Εμπορικού) κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, Αθήνα, 2009, σ. 145.
55) ΟΙ ΕΠΟΝΙΤΕΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΜΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ, εφ. «Λεύτερα Νιάτα», εκδότης Ε.Π.Ο.Ν. Μακεδονίας, 1/1/1945, σ.8.
56) Γιώργος Ζωγραφάκης, ό.π., σ. 394.
57) Γιώργος Ζωγραφάκης, ό.π., σ. 61, μαρτυρία Ιωάννη Τσιριγώτη
58) Γιώργος Ζωγραφάκης, ό.π., σ. 123, μαρτυρία Αργυρής Κουτσογιώργη.
59) Πληροφορία του αρχιτέκτονα και ιστοριοδίφη Ιωάννη Κ. Αικατερινάρη & μαρτυρία της Επονίτισας Μαρίκας Γ. Χασάπη, Γιώργος Ζωγραφάκης, ό.π., σ. 119.
60) Μαρτυρία του Αλέξανδρου Γ. Χασάπη, Γιώργος Ζωγραφάκης, ό.π., σ. 119.
61) Αξίζει να το ακούσετε στην ηλ. διεύθυνση: https://youtu.be/1ov81l3svco
62) Κων/νος Χατζηιωάννου, Η ιστορία της Αμμουλιανής, Π. Σ. Αμμουλιανιωτών των εν Θεσ/κη, Θεσ/κη 1997, σ. 272 &Σαράντης Σπίντζος, ό.π., σ. 86-87.
63) Ο Κων/νος Χατζηιωάννου, ό.π., σ. 273, αναφέρει κι έναν τέταρτο τραυματία της ναυμαχίας, τον Αμμουλιανιώτη Γρηγόρη Συριανό.
64) Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τ. Α΄, σ. 434, & Σαράντης Σπίντζος, ό.π., σ.78.
65) 1500 άνδρες με τον οπλισμό τους.
66) Η κατάσταση αναφέρεται μόνο στους αντιστασιακούς που βρισκόταν εν ζωή ως το 1982 και κατέθεσαν σχετικά έγγραφα ή μαρτυρίες.

Κείμενο: Χρήστος Καραστέργιος
Περιοδικό "Κύτταρο Ιερισσού" Τεύχος 14/2016