ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

Στις 31 Μαρτίου 1944 μια επιτροπή 13 αξιωματικών απ' όλα τα όπλα, πλην του Ναυτικού, μπήκε στην έπαυλη Ζάμαλεκ του Καΐρου όπου στεγαζόταν η ελληνική κυβέρνηση, πλησίασε το πρωθυπουργικό γραφείο και ζήτησε από τους υπασπιστές του πρωθυπουργού να του μεταβιβάσουν το αίτημα για μια άμεση συνάντηση μαζί του, ούτως ώστε να του εκθέσει την απαίτηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής για σχηματισμό κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, με κορμό την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, τη γνωστή ως Κυβέρνηση των Βουνών, που είχε συγκροτηθεί λίγες μέρες πριν στα ελληνικά βουνά από το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης.

Πληροφορούμενος τα καθέκαστα, ο Πρωθυπουργός Εμμ. Τσουδερός, ανησύχησε πολύ - αν δεν τρομοκρατήθηκε κιόλας. Ο ίδιος περιγράφει στις αναμνήσεις του, ως εξής εκείνες τις στιγμές(1): «Ούτω εφθάσαμεν εις την 31ην Μαρτίου. Το πρωί της ημέρας αύτης όμιλος Αξιωματικών κατέφθασε προ των Πρωθυπουργικών γραφείων και εζήτησε, διό των υπασπιστών της υπηρεσίας, να παρουσιασθεί ενώπιόν μου. Ειδοποίησα τηλεφωνικώς, πριν να τους δεχθώ, περί της παρουσίας των τους υπουργούς Στρατιωτικών και Ναυτικών . Εζήτησα την γνώμην των αν έπρεπε να τους δεχθώ. Η απάντησις του μεν πρώτου ήτο συγκεχυμένη και αόριστος, του δε δευτέρου ότι μετ' ολίγον θα ήρχετο εις συνάντησίν μου. Η ενίσχυσις της φρουράς του Προεδρικού μεγάρου, την οποίαν εζήτησα από το Υπουργείον Στρατιωτικών, απερρίφθη ως περιττή. Ετηλεφώνησα εν τούτοις εις τον Φρούραρχον Καΐρου να έλθη αμέσως εις το Προεδρείον και συγχρόνως έδωσα καταλλήλους οδηγίας εις τους επί κεφαλής της φρουράς του κτιρίου περί επεμβάσεως, εις περίπτωσιν καθ' ην η ακρόασις της Επιτροπής Αξιωματικών δε θα διεξήγετο ομαλώς».

Υστερα απ' όλη αυτήν την προετοιμασία, η Επιτροπή έγινε δεκτή από τον πρωθυπουργό. Εφερε τον τίτλο «Επιτροπή Εθνικής Ενότητας Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μ. Ανατολής» και την αποτελούσαν οι: Γ. Τζανετάκης Αντισμήναρχος, Α. Παπατσώρης Αντισμήναρχος, Ν. Καρβελλάρης Αντισμήναρχος, Μ. Κλαδάκης Ταγματάρχης Πεζικού, Π. Γαρουφαλιάς Ταγματάρχης Πεζικού, Ι. Χιωτάκης Ταγματάρχης Πεζικού, Ι. Μανιάς Επισμηναγός, Ν. Νικολακόπουλος Επισμηναγός, Γ. Γιωργακόπουλος Επισμηναγός, Ι. Μανιάς Επίλαρχος, Σ. Αυγερινός Λοχ. Ιατρός, Α. Παπαδόπουλος Υπολοχαγός Πεζικού, Η. Ανδρίτσος Ανθυπολοχαγός Πυροβολικού(2). Επικεφαλής της Επιτροπής ήταν ο Ταγματάρχης Μ. Κλαδάκης.

Πριν αναφερθούμε αναλυτικά στο τι συζητήθηκε ανάμεσα στην Επιτροπή και στον Εμμ. Τσουδερό, οφείλουμε να δώσουμε ορισμένα συνοπτικά - κι ως εκ τούτου ελλειπή - στοιχεία αναφορικά με το αντιφασιστικό κίνημα στη Μέση Ανατολή, μέσα κι έξω από τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, ούτως ώστε να γίνει κατανοητό πώς φτάσαμε στο σημείο ο αστικός στρατός να φτάνει στο σημείο να εγείρει αξιώσεις υπέρ της ΠΕΕΑ, η συγκρότηση της οποίας σε κάθε περίπτωση έθετε εξ αντικειμένου υπό αμφισβήτηση την «κυβέρνηση του Καΐρου».

Το αντιφασιστικό κίνημα στη Μέση Ανατολή

Στα τέλη Μάη του 1941 έφτασε στην Αλεξάνδρεια η ελληνική κυβέρνηση της οποίας πρωθυπουργός ήταν ο τραπεζίτης Εμμ. Τσουδερός. Η κυβέρνηση αυτή είχε μαζί της μερικές δεκάδες αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες που είχαν διασωθεί, εγκαταλείποντας το ελληνικό έδαφος, ύστερα από την επέμβαση των Γερμανών και την κατάρρευση του μετώπου. Στην Αλεξάνδρεια, επίσης, κατέφυγε και ο ελληνικός πολεμικός στόλος που είχε διασωθεί χάρη στην αυτοθυσία των πληρωμάτων του. Τέλος, υπήρχε στην Αίγυπτο κι ένα τάγμα από 600 περίπου Ελληνες που ζούσαν εκεί. Το τάγμα αυτό συγκροτήθηκε μόλις εκδηλώθηκε ο ελληνο - ιταλικός πόλεμος, με σκοπό να βοηθήσει τον αγώνα του ελληνικού λαού στο Αλβανικό μέτωπο, αλλά η δικτατορία του Μεταξά εμπόδισε μια τέτοια εξέλιξη.

Μετά την ολοκληρωτική κατάληψη της Ελλάδας από τους χιτλερικούς, άρχισαν να καταφθάνουν στην Αίγυπτο εκατοντάδες πολίτες, στρατιώτες και αξιωματικοί τόσο από το ηπειρωτικό όσο κι απ' το νησιωτικό μέρος της χώρας. Απ' αυτούς η κυβέρνηση Τσουδερού έκανε κλιμακωτή επιστράτευση δέκα ηλικιών. Ετσι σιγά - σιγά συγκροτήθηκαν και βαθμιαία αναπτύχθηκαν οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις της Μέσης Ανατολής που έφθασαν τις 30.000 περίπου: 18.000 στο πεζικό, 7.000 στο ναυτικό και 4.000 - 5.000 στην αεροπορία. Οι δυνάμεις αυτές υπήχθησαν στις αγγλικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής που είχαν αναλάβει την εκπαίδευση, τον εφοδιασμό και τον εξοπλισμό τους.
Σκοπός των Αγγλων και της ελληνικής κυβέρνησης δεν ήταν να χρησιμοποιηθεί αυτός ο στρατός ενάντια στις δυνάμεις του Αξονα, αλλά, ως επί το πλείστον, να διαφυλαχθεί, να εκπαιδευτεί και να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα, με σκοπό να αξιοποιηθεί μετά την απελευθέρωση για να συντρίψει το ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, να παλινορθώσει το αστικό καθεστώς και να εγκαθιδρύσει στην εξουσία την αγγλόδουλη οικονομικοπολιτική ολιγαρχία. Ομως, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν έτσι όπως σχεδίαζε η ντόπια και ξένη αντίδραση. Η ανάπτυξη του αντιφασιστικού, εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού λαού δεν άφησε ανεπηρέαστες τις ένοπλες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή. Ετσι, στις 10 Οκτωβρίου του 1941 ιδρύθηκε η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ), με επικεφαλής τον κομμουνιστή Γιάννη Σαλά. Το Δεκέμβρη του 1941 ιδρύθηκε, επίσης, η Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού (ΑΟΝ) και μέσα στο 1942 η Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας (ΑΟΑ). Τέλος, στις 7 Ιανουαρίου 1943 ιδρύθηκε στο Κάιρο ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ), με σκοπό την οργάνωση και κινητοποίηση των Ελλήνων που ζούσαν στην Αίγυπτο στον αγώνα κατά του φασισμού. Ο ΕΑΣ δημιούργησε τμήματα στην Αλεξάνδρεια, στο Πορτ Σάιδ και στη Βηρυτό, ως δημοσιογραφικό του όργανο είχε το περιοδικό ΕΛΛΗΝ και στην ηγεσία του συμμετείχαν οι διακεκριμένοι δικηγόροι Γιάννης Λαχοβάρης, Γεώργιος Ρούσος, Γεώργιος Βαλεντής, ο βιομήχανος Στρατής Ζερμπίνης, ο ποιητής Θεοδόσης Πιερίδης, ο Παιδαγωγός Γιώργης Αθανασιάδης, ο Γιατρός Αυγερινός, ο Καθηγητής Π. Ξένος, ο φαρμακοποιός Θέμος Μοτσάκης, ο Οδυσσέας Καραγιάννης κ.ά.

Η ίδρυση όλων αυτών των εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων στάθηκε αντάξια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα με την καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Είναι δε ενδεικτικό ότι η ΑΣΟ, η ΑΟΝ και η ΑΟΑ οργάνωσαν στις γραμμές τους το 90% των στρατιωτών, των ναυτών και των αεροπόρων.
Τον Απρίλη - Μάη του 1943 λύθηκε και το πρόβλημα του συντονισμού δράσης όλων των προαναφερόμενων, πολιτικών και στρατιωτικών οργανώσεων. Συγκεκριμένα, δημιουργήθηκε το Κεντρικό Γραφείο Αντιφασιστικών Οργανώσεων Μέσης Ανατολής με Γενικό Γραμματέα τον Γιάννη Σαλά.

Η τέτοια ανάπτυξη και εξέλιξη του αντιφασιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή σε συνδυασμό με τη ραγδαία ανάπτυξη του ΕΑΜικού κινήματος στην κατεχόμενη Ελλάδα, όπως ήταν αναμενόμενο προκάλεσε στους Εγγλέζους τεράστιους πονοκεφάλους και τους υποχρέωσε να λάβουν τα μέτρα τους πριν είναι πολύ αργά γι' αυτούς. Δε θέλει και πολλή μελέτη του θέματος, για να καταλάβει κανείς πως οι Βρετανοί και η ντόπια οικονομικοπολιτική ολιγαρχία πολύ γρήγορα κατέληξαν στο συμπέρασμα πως προϋπόθεση για να τσακίσουν εν καιρώ το κίνημα στην Ελλάδα ήταν το τσάκισμα του κινήματος στη Μέση Ανατολή, μέσα κι έξω από το στρατό. Κι έτσι έπραξαν.

Η αντίστροφη μέτρηση για ο κίνημα της Μέσης Ανατολής άρχισε τον Ιούλη του 1943, όταν με μια καλοστημένη προβοκάτσια οι Εγγλέζοι, συνεπικουρούμενοι από την ντόπια αντίδραση, διέλυσαν τη IIη ταξιαρχία των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. Το τελειωτικό, βέβαια, χτύπημα δόθηκε τον Απρίλη του '44 και αφορμή στάθηκε η ανοικτή εκδήλωση υπέρ της ΠΕΕΑ.

Ας επιστρέψουμε, όμως, στο πρωθυπουργικό γραφείο, στη συνάντηση του Εμμ. Τσουδερού με την «Επιτροπή Εθνικής Ενότητας Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μ. Ανατολής», για την οποία μιλήσαμε στην αρχή, ώστε να δούμε αναλυτικότερα όσα συνέβησαν εκεί.

Η συνάντηση με τον Τσουδερό: Κυβέρνηση με κορμό την ΠΕΕΑ

Η Επιτροπή επέδωσε στον Εμμ. Τσουδερό υπόμνημα, το περιεχόμενο του οποίου έχει ως εξής(4):
«Οι κάτωθι υπογεγραμμένοι αξιωματικοί, υπακούοντες εις την εθνικήν και στρατιωτικήν συνείδησίν μας, διερμηνεύοντες την επιθυμίαν των Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, απεδέχθημεν την προς ημάς ανατεθείσαν εντολήν της μεγάλης μάζης των συναγωνιστών μας και συνεκροτήσαμεν Επιτροπήν Ενόπλων Δυνάμεων Μ. Ανατολής, προς πραγμάτωσιν και καθιέρωσιν της εθνικής ενότητος.
Σκοπός της επιτροπής είναι να διοργανώση, ακόμη και κατά την τελευταίαν φάσιν του απελευθερωτικού μας αγώνος, την αμετάτρεπτον θέλησιν των ενόπλων δυνάμεων Μ. Ανατολής να επιδιώξουν και επιτύχουν την ολοκλήρωσιν της εκφράσεως της εθνικής μας ενότητος και την πολιτικήν καθιέρωσίν της. Επίσης, να εξουδετερώσουν κάθε εμπόδιον προς διατάραξιν της εν ουσία υφισταμένης και εκτός της Ελλάδος πανεθνικής ενότητος του λαού μας.
Η συγκρότησις εντός της Ελλάδος Επιτροπής Εθνικής Απελευθερώσεως και η πρόσκλησις αυτής προς συντονισμόν των προσπαθειών όλων των δυνάμεων του έθνους αποτελεί ήδη αποφασιστικόν βήμα προς πραγματοποίησιν του ως άνω σκοπού, ευρίσκει τας ενόπλους δυνάμεις Μ. Ανατολής παρά το πλευρόν της, με τη στερεάν απόφασιν όπως επιτύχουν την πανεθνικήν ταύτην ενότητα και θεωρούν αναγκαίον όπως παραμερισθεί αμέσως κάθε φαινομενικόν ή πραγματικόν εμπόδιον και, επί τη βάσει των υπό της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθερώσεως γενομένων προς υμάς προτάσεων, επιτευχθεί αμέσως συμφωνία.

Δε θα ήτο περιττόν να υπογραμμίσωμεν ότι εις την παρούσαν ενέργειάν μας οι Ελληνες αξιωματικοί κινούμεθα αποκλειστικώς και μόνον από τον πόθον της αμέσου αποκαταστάσεως πανεθνικής ενότητος, ως βασικού και απαραιτήτου παράγοντος:
α) διά την πρόληψιν ανωμαλιών, ο κίνδυνος των οποίων ενυπάρχει εις την παράτασιν της θολής ατμοσφαίρας, την οποίαν δημιουργεί η αρνητική η παρελκυστική στάσις της Κυβερνήσεως Καΐρου έναντι της προτάσεως ην απηύθυνε προς αυτήν η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθερώσεως.
β) διά την αποκατάστασιν και σταθεροποίησιν ενός πλήρους και αποτελεσματικού συντονισμού της απελευθερωτικής προσπαθείας εντός και εκτός της Ελλάδος και
γ) διά την εξασφάλισιν ομαλής και ελεύθερης πολιτικής ζωής μετά την απελευθέρωσιν της Πατρίδος.

Η ημετέρα Επιτροπή διερμηνεύουσα τέλος την θέλησιν των Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, την απορρέουσαν εξ αυτής ταύτης της θελήσεως όλων των Δυνάμεων του Εθνους, προσκαλεί την Βασιλικήν Κυβέρνησιν Καΐρου και τους αποτελούντας αυτήν Υπουργούς όπως αιρόμενοι εις το ύψος των Εθνικών αναγκών, συντελέσωσι εντός του ταχυτάτου δυνατού χρονικού ορίου, εις ενοποίησιν των Εθνικών Δυνάμεων και τον σχηματισμόν Κυβερνήσεως αντιπροσωπευούσης τον αγωνιζόμενον λαόν, με βάσιν την Πολιτικήν Επιτροπήν Εθνικής Απελευθερώσεως (ΠΕΕΑ) και μη θελήσωσι να φέρωσι τας βαρυτάτας ευθύνας του εμφυλίου σπαραγμού.

Το παρόν δεν αποτελεί μόνον έκκλησιν των ενόπλων δυνάμεων προς υμάς, αλλά συγχρόνως και τον χωρισμόν των ευθυνών εις τυχόν ασύμφορον ενέργειάν σας».

Το ψήφισμα αυτό δε θα είχε καμία ουσιαστική σημασία αν εξέφραζε τα μέλη της Επιτροπής ή εν πάση περιπτώσει ένα μειοψηφικό τμήμα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής. Αντίθετα, όμως, αποκτούσε ξεχωριστή σπουδαιότητα αν ληφθεί υπόψιν ότι συζητήθηκε σε όλα τα τμήματα των ενόπλων δυνάμεων και υπογράφηκε από το 90% με 95% των στρατιωτών, των ναυτών , των σμηνιτών και από πολλούς αξιωματικούς(5). Δεδομένου δε ότι επρόκειτο για ένα ψήφισμα που εξέφραζε τη βούληση των ενόπλων δυνάμεων για εκδήλωση της Εθνικής Ενότητας με κορμό την Κυβέρνηση των Βουνών, η κατάσταση διαμορφωνόταν πολύ δύσκολη για την ελληνική ολιγαρχία, τους πολιτικούς της εκπροσώπους και φυσικά τους ξένους προστάτες τους που ήταν ο αγγλικός ιμπεριαλισμός. Ο Τσουδερός φαίνεται ότι αντιλήφθηκε την κρισιμότητα της κατάστασης και αδυνατώντας να πράξει οτιδήποτε άλλο επιχείρησε να κερδίσει χρόνο.

Στα απομνημονεύματά του γράφει σχετικά(6): «Η επιτροπή, αποτελούμενη από τους υπογράφοντας το κατωτέρω υπόμνημα, παρουσιασθείσα χωρίς περαιτέρω τυπικήν χρονοτριβήν, ανέπτυξε διά του προεδρεύοντος αυτής Ταγματάρχου του Πεζικού Μ. Κλαδάκη το περιεχόμενου του υπομνήματος. Η συζήτησις διεξήχθη άνευ οξύτητος και δι' αυτό παραλαμβάνων το υπόμνημά των εδήλωσα, ''ότι δε συζητώ πολιτικά με αξιωματικούς, αλλά Εθνικά ζητήματα με πατριώτας, που, όπως πιστεύω, ευρίσκονται εν Μ. Ανατολή διά να πολεμήσουν κατά του εχθρού. Αν δεν είχα αυτήν την αντίληψιν, έπρεπε να κρίνω δεόντως, το διάβημά των και να διατάξω τα προσήκοντα''.
Εξέθηκα εις τους ούτω αναφερομένους τας μέχρι τότε ενέργειάς μας διά τον σχηματισμόν Κυβερνήσεως Εθνικού Μετώπου και τους εβεβαίωσα ότι θα συνεχίσω αυτάς μέχρι πλήρους επιτυχίας. Τους συνέστησα εν τέλει χάριν του Εθνικού Συμφέροντος να σταματήσουν τας ανωμάλους ενεργείας των προς επιτυχίαν του επιδιωκομένου σκοπού. Οταν απεχαιρέτισαν παρεκάλεσαν να τηρηθούν ενήμεροι της εξελίξεως των συνεννοήσεων περί σχηματισμού Κυβερνήσεως».

Στην Εκθεση που συνέταξε για τα γεγονότα ο Ταγματάρχης Κλαδάκης, γράφει για τη στάση του Τσουδερού: «Ο κ. Τσουδερός, συνεπής προς εαυτόν και την παρελκυστικήν πολιτικήν του, επεχείρησε και την στιγμήν εκείνη να παρελκύσει το ζήτημα και κατά το κοινώς λεγόμενον να θολώσει τα νερά... Απηντήσαμεν εις τον κ. Τσουδερόν ότι η όλη του επί τριετίαν πολιτεία κάθε άλλο παρά πολιτική συνεννόησις είναι, ότι δεν έχομεν εμπιστοσύνην εις τας υποσχέσεις και τας επαγγελίας του, ότι αδυνατούμεν εφεξής να ανεχώμεθα όπως τα εθνικά μας ζητήματα διαχειρίζονται υπό της Κυβερνήσεώς του υφ' ην σύνθεσιν έχει, ότι η Κυβέρνησίς του αποτελεί συνέχειαν της Τετάρτης Αυγούστου και, τέλος, εδηλώσαμεν ότι αδυνατούμεν να δεχθώμεν παρελκύσεις του ζητήματος και εζητήσαμεν να μας δώσει σαφή και κατηγορηματικήν απάντησιν». Ο Τσουδερός σύμφωνα με τον Κλαδάκη συνέχισε την παρελκυστική τακτική του και στο τέλος ύστερα, από πιέσεις, υποσχέθηκε ότι εντός δύο ημερών θα έδινε στον εν λόγω εκπρόσωπο της Επιτροπής σαφείς απαντήσεις στα αιτήματα που του ετέθησαν(7).

Οπως αποδεικνύουν τα γεγονότα ο Τσουδερός δεν εγκατέλειψε ούτε για μια στιγμή την παρελκυστική του τακτική. Μόλις η Επιτροπή εγκατέλειψε το πρωθυπουργικό γραφείο εκείνος έθεσε σε ενέργεια το μηχανισμό για τη σύλληψη των μελών της και το χτύπημα του αντιφασιστικού κινήματος στο στρατό. Γράφει ο ίδιος χαρακτηριστικά(8): «Κατά την 31- 4- 44 συνεκροτήθη Υπουργικόν Συμβούλιον, εξέθεσα τα λαμβάνοντα χώραν μεταξύ εμού και της Επιτροπής Ενόπλων Δυνάμεων και ανεκοίνωσα τα αντιπειθαρχικά κρούσματα ταγμάτων Κασσασίν, Καμπρίτ, του Συντάγματος Πυροβολικού. Ομοφώνως απεφασίσθη να γίνει καταδίωξις των ενεχομένων, να συλληφθούν αι επιτροπαί και εν γένει να ληφθούν μέτρα αποκαθιστώντα την τάξιν».

Ετσι, άρχισαν τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής με τη μόνη διαφορά ότι η κυβέρνηση Τσουδερού δεν είχε την παραμικρή δύναμη, για να μπορέσει να εναντιωθεί στο αντιφασιστικό κίνημα των ενόπλων δυνάμεων και να αποκαταστήσει αυτό που η ίδια θεωρούσε τάξη. Το έργο αυτό το ανέλαβαν οι Εγγλέζοι προοιωνίζοντας αυτό που έμελλε να συμβεί μέσα στην Ελλάδα λίγους μήνες αργότερα, όταν η βρετανική κατοχή διαδεχόταν τη γερμανική.

Η βρετανική επέμβαση και η συντριβή του κινήματος

Την 31 Μαρτίου συνελήφθησαν ορισμένοι από την «Επιτροπή Εθνικής Ενότητας Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μ. Ανατολής», αλλά τα περισσότερα μέλη της διέφυγαν και πέρασαν στην παρανομία. Επίσης, πιάστηκαν 280 στρατιώτες, τους οποίους φόρτωσαν σε αγγλικά αυτοκίνητα και τους μετέφεραν στο στρατόπεδο Μένα, κοντά στις πυραμίδες(9).

Η είδηση ότι πιάστηκε η Επιτροπή προκάλεσε διαδηλώσεις των Ελλήνων πολιτών, ενώ αξιωματικοί και οπλίτες κατέλαβαν το Φρουραρχείο, απελευθέρωσαν τους κρατούμενους και έδιωξαν το Φρούραρχο. Σε λίγο αγγλικά τανκς κύκλωσαν το Φρουραρχείο εμποδίζοντας με την παρουσία τους οποιαδήποτε συμβιβαστική εξέλιξη. Στις 3/4/1944 ο αρχηγός του στόλου υποναύαρχος Κ. Αλεξανδρής εξέδωσε ημερήσια διαταγή που κινούνταν στο ίδιο πνεύμα με αυτό του υπομνήματος που η Επιτροπή των Ενόπλων Δυνάμεων είχε παραδώσει στις 31/3 στον Τσουδερό. Η εξέλιξη αυτή στο Ναυτικό έφερε σε αδιέξοδο την κυβέρνηση και ο Τσουδερός υποχρεώθηκε την ίδια μέρα να υποβάλει την παραίτησή του, για να αντικατασταθεί όμως μερικές μέρες αργότερα από τον Σ. Βενιζέλο, όταν οι Αγγλοι θα το κρίνουν σκόπιμο.

Ασφαλώς δεν μπορούμε να αναφερθούμε σημείο προς σημείο στην εξέλιξη των γεγονότων της Μέσης Ανατολής. Θα σταθούμε μόνο σε ορισμένες κεντρικές επισημάνσεις.
Το κύριο πρόβλημα στην όλη υπόθεση ήταν η στάση που θα κρατούσαν οι Εγγλέζοι. Κι αυτοί δεν ταλαντεύτηκαν καθόλου. Από τις 2 Απριλίου 1944 και για τρεις συνεχόμενες βδομάδες αντιμετώπισαν την κατάσταση με το μοναδικό τρόπο που γνώριζαν καλά: Με την ωμή στρατιωτική επέμβαση που από την αρχή ως το τέλος καθοδήγησε προσωπικά ο ίδιος ο Τσόρτσιλ(10). Το γεγονός αυτό δεν μπορεί πλέον κανείς να το αρνηθεί και το παραδέχονται ακόμη και ερευνητές της ιστορίας που δεν πρόσκεινται στην Αριστερά. «Η αντίδραση της βρετανικής κυβέρνησης και των βρετανικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή - γράφει για παράδειγμα ο Σπ. Γασπαρινάτος(11)- ευθύς ως εκδηλώθηκε και επικράτησε το Κίνημα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, υπήρξε άμεση και αποφασιστική αλλά και ιδιαίτερα απηνής και αδυσώπητη».

Ο Βρετανός πρωθυπουργός επεμβαίνει παντού. Ακόμη και στις λεπτομέρειες. Δε διστάζει, για παράδειγμα όπως ήδη αναφέρθηκε, να διατάξει τον Τσουδερό να πάρει πίσω την παραίτησή του, αλλά και να τον αντικαταστήσει με τον Σ. Βενιζέλο λίγες μέρες αργότερα όταν κρίνει πως ο χρόνος είναι κατάλληλος. Δίνει, επίσης, σαφή εντολή στις βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις που έχουν πολιορκήσει την Ιη ελληνική ταξιαρχία να εμποδίσουν κάθε δυνατότητα εφοδιασμού της με τρόφιμα και νερό. Ετσι, στις 14 Απριλίου τηλεγραφούσε στον Λήπερ (Βρετανό πρεσβευτή δίπλα στην ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου).(12) «Πριν καταφύγωμε στη χρήση όπλων, πρέπει ασφαλώς να αφήσωμε την έλλειψη ανεφοδιασμού να παίξη πλήρως το ρόλο της στο στρατόπεδο και στον λιμένα. Αξιοποιήσατε τον αποκλεισμό και αποκρούσατε κάθε απόπειρα διασπάσεώς του. Μην ανησυχείτε υπερβολικά για τις εξωτερικές συνέπειες. Μη δείχνετε μεγάλη προθυμία να έλθετε σε διαπραγματεύσεις. Περιορισθήτε στο να τους περικυκλώσετε με πυροβολικό και ανώτερες δυνάμεις και αφήσατε την πείνα να φέρη τα αποτελέσματά της...». Ταυτόχρονα, ο Τσόρτσιλ, όπως τουλάχιστον αποδεικνύεται από την αλληλογραφία του με τους υφισταμένους τους, εκφράζει ετοιμότητα για ρήξη με το ΕΑΜ, χωρίς βεβαίως να φτάσει ως εκεί γιατί τελικά πείθεται ότι ένα τέτοιο βήμα ήταν πρόωρο και θα λειτουργούσε σε βάρος της Μ. Βρετανίας(13).

Τελικά, ο εγγλέζικος ιμπεριαλισμός και η ντόπια αντίδραση πέτυχαν τα σχέδιά τους να διαλύσουν τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις της Μέσης Ανατολής. Περίπου 15.000 με 20.000 οπλίτες και αξιωματικοί του στρατού, της αεροπορίας και του ναυτικού κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στις ερήμους της Λιβύης και της Ερυθραίας και υπέστησαν πλήθος βασανιστηρίων, για να καμφθεί το ηθικό τους, να υποχωρήσουν και να προδώσουν τα ιδανικά τους. Ο «Ριζοσπάστης», μετά την απελευθέρωση έγραφε για το θέμα αυτό(14): «Δέκα τέσσερις χιλιάδες εξακόσιοι στρατιώτες ναύτες και αξιωματικοί κλείστηκαν στα συρματοπλέγματα από τον Απρίλη σε στρατόπεδα, γιατί ζήτησαν από την κυβέρνηση Τσουδερού ν' αποδεχτεί την πρόταση της ΠΕΕΑ για συγκρότηση ενιαίας εθνικής κυβέρνησης. Τέσσερα χρόνια τα ελληνικά πολεμικά καράβια που διασώθηκαν, όπως είπαμε, με την πρωτοβουλία των πληρωμάτων τους, όργωναν τη Μεσόγειο: Προστασία των συμμαχικών νηοπομπών, σε περιπολικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο και σε αποβατικές επιχειρήσεις όπως στην Αυγούστα της Σικελίας. "Τα πληρώματά σας είναι αξιοθαύμαστα", είπε κάποτε ο Αγγλος ναύαρχος στον αρχηγό του στόλου Αλεξανδρή. Αλλά και ο στρατός και η αεροπορία έκαναν ευσυνείδητα το καθήκον τους. Οι πολεμιστές της Ι Ταξιαρχίας πολέμησαν στο Ελ Αλαμέιν. Αυτοί οι ηρωικοί άντρες αφοπλίστηκαν τον Απρίλη και κλείστηκαν επί έξι μήνες σε στρατόπεδα αιχμαλώτων».

Η ωμή ένοπλη βρετανική επέμβαση και συντριβή του κινήματος της Μέσης Ανατολής προκάλεσε τη θυελλώδη αντίδραση της Σοβιετικής Ενωσης, όπως με απόλυτη σαφήνεια αποδεικνύεται, τουλάχιστον, από τα ελληνικά διπλωματικά έγγραφα της εποχής(15). Τα σοβιετικά αρμόδια όργανα δε δίστασαν να χαρακτηρίσουν την κυβέρνηση Τσουδερού αντιδραστική, στερημένη από κάθε λαϊκό έρεισμα και όργανο των ξένων δυνάμεων. Επίσης, εξέφραζαν με κάθε ευκαιρία την υποστήριξη της χώρας τους στο ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ, υπογραμμίζοντας πως γύρω τους ήταν συσπειρωμένος ο ελληνικός λαός στη συντριπτική του πλειοψηφία. Δυστυχώς, όμως, η ηγεσία του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος δεν έβγαλε τα σωστά συμπεράσματα από τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή, αλλά ούτε και έδειξε πως είχε επίγνωση της δύναμής της. Ετσι λίγες μέρες μετά τη συντριβή του κινήματος, αντιπροσωπεία του ΕΑΜ, της ΠΕΕΑ και του ΚΚΕ υπέγραψε στο Λίβανο το περιβόητο σύμφωνο και δέχτηκε χάριν της λεγόμενης εθνικής ενότητας - παρά τις επιφυλάξεις που εξέφρασε - να καταδικάσει το κίνημα της Μέσης Ανατολής χαρακτηρίζοντάς το «στάση». Για το γεγονός αυτό έχει εκφραστεί η άποψη πως η ΕΑΜική ηγεσία απλώς ελίχθηκε πιεσμένη και από την ορθή, κατά τα αλλά, εκτίμηση πως το κίνημα στη Μέση Ανατολή, αν μη τι άλλο, εκδηλώθηκε πρόωρα. Μπορεί να είναι κι έτσι. Χωρίς αμφιβολία, όμως, η καταδίκη του κινήματος της Μέσης Ανατολής υπήρξε το λιγότερο λανθασμένη επιλογή, οποιαδήποτε κι αν ήταν η σκοπιμότητα. Βλέποντας συνολικά εκείνο τον αγώνα, τον ηρωισμό, την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία των χιλιάδων στρατιωτών, ναυτών , αεροπόρων, αξιωματικών και απλών πολιτών κι από την άλλη την αγγλική ιμπεριαλιστική θηριωδία διλήμματα και σκοπιμότητες δεν μπορούν να υπάρξουν. Μια μόνο καταδίκη μπορούσε να υπάρξει. Η καταδίκη του βρετανικού ιμπεριαλισμού, ούτως ώστε να καταδειχτεί σε όλες του τις διαστάσεις ο κίνδυνος μιας ενδεχόμενης μεταπολεμικής αγγλικής επέμβασης στην Ελλάδα, για την πιθανότητα της οποίας ουδείς μπορούσε να αμφιβάλλει.

Αν πάλι θέλαμε να δούμε το Κίνημα της Μέσης Ανατολής και τη συντριβή του από μιαν άλλη οπτική γωνία θα λέγαμε ανεπιφύλακτα - και χωρίς το κίνδυνο να σφάλουμε - πως ήταν η προειδοποίηση της ιστορίας προς τον ελληνικό λαό για όσα έμελλε να συμβούν λίγους μήνες αργότερα με τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα. Δυστυχώς, η ηγεσία του ΕΑΜικού κινήματος, αυτή την προειδοποίηση δεν την αντιλήφθηκε ως τέτοια.

1. Ε. Ι. Τσουδερού: «Ελληνικές Ανωμαλίες στη Μέση Ανατολή», εκδόσεις ΑΕΤΟΣ Α.Ε., Αθήνα 1945, σελ. 130
2. «Στ' Αρματα! Στ' Αρματα! - Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1967, σελ. 290
3. «Στ' άρματα! Στ' άρματα! - χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ΠΛΕ 1967, σελ. 284 και Γ. Αθανασιάδη: «Η πρώτη πράξη της Ελληνικής τραγωδίας», εκδόσεις Ελεύθερη Ελλάδα, 1971, σελ. 79 - 86.
4. Εμμανουήλ Ι. Τσουδερού: «Ιστορικό Αρχείο 1941 - 1944», εκδόσεις Φυτράκη, τόμος Γ2, σελ. 1146 - 1147
5. «Στ' άρματα! Στ' άρματα! - χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ΠΛΕ 1967, σελ. 291
6. Ε. Ι. Τσουδερού: «Ελληνικές Ανωμαλίες στη Μέση Ανατολή», εκδόσεις ΑΕΤΟΣ Α.Ε., Αθήνα 1945, σελ. 130 - 131.
7. Μ. Κλαδάκη: «Τα γεγονότα της 31ης Μαρτίου 1944 από την '' άλλη πλευρά'', Εμμανουήλ Ι. Τσουδερού: "Ιστορικό Αρχείο 1941 - 1944"», εκδόσεις «Φυτράκη», τόμος Ε΄, σελ. 123 - 124
8. Ε. Ι. Τσουδερού: «Ελληνικές Ανωμαλίες στη Μέση Ανατολή», εκδόσεις ΑΕΤΟΣ Α.Ε., Αθήνα 1945, σελ. 134.
9. Θ. Χατζή: «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Γ' σελ. 154.
10. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», τόμος Α', Εκδόσεις ΣΕ, σελ. 434- 440.
11. Σπ. Γασπαρινάτου: «Η Κατοχή», εκδόσεις «Σιδέρη», τόμος β', σελ. 269.
12. Ουίν. Τσόρτσιλ: «2ος Παγκόσμιος Πόλεμος - Απομνημονεύματα», εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, τόμος ΣΤ' σελ. 40- 41.
13. Γ. Ανδρικόπουλου: «1944 Κρίσιμη Χρονιά», εκδόσεις «Διογένης», τόμος Α', σελ. 29, 55, 68, 75- 76 κ.α.
14. «Ριζοσπάστης» 8 Νοεμβρίου 1944.
15. Β. Παπαδάκη: «Διπλωματική Ιστορία του Ελληνικού Πολέμου 1940 - 1945», Αθήναι 1957, σελ. 339 - 347.

Πηγή: Ριζοσπάστης 10 Απρίλη 2004

ΥΓ: Οι υπογραμμίσεις δικές μας