Η νικηφόρα στρατηγική επιχείρηση του ΔΣΕ στο Μάλι - Μάδι το Σεπτέμβρη του 1948

Μετά την κατάληψη του Γράμμου από τον κυβερνητικό στρατό στις 21 Αυγούστου 1948 το Γενικό Επιτελείο Στρατού συγκέντρωσε δυνάμεις στο μέτωπο Βίτσι. Συγκεκριμένα, όλες οι μονάδες του Β' Σώματος Στρατού με διοίκηση τον Κιτριλάκη καθώς κι άλλες στρατιωτικές δυνάμεις συγκεντρώθηκαν, με σκοπό να κάνουν συνδυασμένη επίθεση σε όλο το μέτωπο της περιοχής Βίτσι από την Μπέλα - Βόντα, Μεγάλη Βίγλα, Λούντζερ, Κουλκουθούρια, Κούλα - Πλατύ, Γκλάβατα, Βίτσι, Μπίκοβικ, Μάλι - Μάδι, Αγιος Αθανάσιος μέχρι τα Φαλτσάτα κοντά στο Γράμμο. Μετά από σύσκεψη αξιωματικών - στρατηγών, με τη συμμετοχή Αμερικανών και Αγγλων στρατιωτικών, πάρθηκε απόφαση να προχωρήσουν γρήγορα στην επιχείρηση διάσπασης του μετώπου και στην κατάληψη όλης της περιοχής. Αμέσως, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ) αντιστράτηγος Δ. Γιαντζής στις 21 Αυγούστου 1948 στη διαταγή του έλεγε: «Επισημαίνω ιδιαιτέρως ταχείαν και δραστήρια λήψιν μέτρων προς Βίτσι... εις τρόπον ώστε να μη δοθεί χρόνος προς ανάπαυσιν και ανασυγκρότησιν των εις την περιοχήν τοιαύτην καταφυγόντων». (Δ. Ζαφειρόπουλος: «Ο Αντισυμμορικός αγών 1945 - 1949» σελίδα 445).

Αφού απέτυχαν οι στρατιωτικές κυβερνητικές δυνάμεις στη συνδυασμένη και ταυτόχρονη επίθεση σε όλο το μέτωπο από την Μπελά - Βόντα μέχρι τον Πολυάνεμο, τα επιτελεία τους αναδιπλώθηκαν και συγκέντρωσαν δυνάμεις στο στρατηγικό βουνό Μάλι - Μάδι με κύριο στόχο να σπάσουν τη γραμμή του μετώπου και να βγουν στα αλβανικά σύνορα και να εγκλωβίσουν τα τμήματα του ΔΣΕ.

Το Μάλι - Μάδι είναι ορεινό γυμνό βουνό πετρώδες χωρίς δένδρα. Ιδιαίτερη σημασία είχε η κορυφή Μπούτσι (υψ. 1776) από στρατηγική σκοπιά. Επίσης, όλο το δημόσιο δρόμο από τη Μεγάλη -Βίγλα μέχρι την Κρυσταλλοπηγή τον είχε υπό τον έλεγχό του ο ΔΣΕ.

Οι μονάδες

To Γενικό Επιτελείο καθόρισε η επιχείρηση του στρατού στο Μάλι - Μάδι να αρχίσει στις 30 Αυγούστου 1948. Στη διαταγή του στις 29.08.48, ο υποστράτηγος Θ. Πεντζόπουλος έγραφε: «Διατάσσω... την εξόντωσιν απάντων... Ας αποτελέσει η αυριανή επιχείρησις το παράδειγμα».

Στο Μάλι - Μάδι, κατά τη διάρκεια όλης της επιχείρησης από την πλευρά του κυβερνητικού στρατού συμμετείχαν οι παρακάτω μονάδες:

Από τις μονάδες του ΔΣΕ στη μάχη στο Μάλι - Μάδι πήραν μέρος:

Οι βασικοί στόχοι

Πράγματι, η επιχείρηση του κυβερνητικού στρατού, με όλες τις δυνάμεις που αναφέραμε, άρχισε στις 30 Αυγούστου 1948. Βασικοί στόχοι ήταν η κορυφή του Μάλι - Μάδι (ύψωμα 1665), το Μπούτσι (ύψωμα 1776), και η Ραμπατίνα. Από την άλλη κατεύθυνση ο στόχος ήταν: Δενδροχώρι, ύψωμα Αγιος Αθανάσιος, Ιεροπηγή, Ορλοβο (1715), Βούτσι.

Στις 5 Σεπτέμβρη του 1948, ο κυβερνητικός στρατός, μετά από σκληρές μάχες, κατάφερε να καταλάβει τα υψώματα Βούτσι, Μεσκίνα και Ραμπατίνα. Δεν κατόρθωσε όμως να καταλάβει συνολικά το Μάλι - Μάδι, παρά το γεγονός ότι έριξε σε αυτό 4 τάγματα (573, 574, 575 και 563) της 73ης Ταξιαρχίας. Μάλιστα, στο δεσπόζον ύψωμα Μπούτσι έριξε όλη την 3η ορεινή Ταξιαρχία. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του στρατηγού Ζαφειρόπουλου δεν έγινε η κατάληψη των χώρων αυτών «λόγω αντιστάσεως του εχθρού» δηλαδή των μονάδων του ΔΣΕ. (Δ. Ζαφειρόπουλος: στο ίδιο βιβλίο, σελίδα 451). Στις 7 Σεπτέμβρη 1948, αποφασίστηκε η εκ νέου επίθεση στο Μπούτσι μέχρι τις 12 Σεπτέμβρη 1948, με δυνάμεις της 73ης Ταξιαρχίας. Την ευθύνη στη Ραμπατίνα την ανέλαβε η 22η κυβερνητική Ταξιαρχία με 2 τάγματα (508 και 509).

Η κατάσταση στο Μάλι - Μάδι

Η κατάσταση στο μέτωπο Μάλι - Μάδι ήταν πολύ κρίσιμη και επικίνδυνη για τα τμήματα του ΔΣΕ. Ο κυβερνητικός στρατός δεν έκανε την επίθεση στο Μπούτσι στις 12.09.48, γιατί, πολύ έγκαιρα οι μονάδες του ΔΣΕ προετοίμασαν και πραγματοποίησαν νικηφόρα στρατηγική αντεπίθεση σχεδιασμένη από το Γενικό Αρχηγείο, που άλλαξε την κατάσταση και το συσχετισμό όχι μόνο στο Μάλι - Μάδι, μα και σε όλο το μέτωπο του Βιτσίου.

Μετά από 10 μέρες (30 Αυγούστου - 08 Σεπτέμβρη 1948) σκληρών μαχών, τα τμήματα του ΔΣΕ πέρασαν στην αντεπίθεση με τις ταξιαρχίες 103, 107, τη Σχολή Αξιωματικών και άλλες μικρές μονάδες. Η προετοιμασία της αντεπίθεσης έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα με συγκέντρωση δυνάμεων και σε κατάλληλο χρόνο αιφνιδιασμού. Το 426 Τάγμα της 18ης Ταξιαρχίας του ΔΣΕ στο οποίο βρισκόμουνα και εγώ προσωπικά είχε αμυντική διάταξη Λούντζερ - Μεγάλη Βίγλα. Διοικητής της 8ης Ταξιαρχίας τότε ήταν ο προικισμένος νεαρός με εξαιρετικές στρατιωτικές ικανότητες Παντελής Βαϊνάς και διοικητής του 426 Τάγματος ήταν ο Αργύρης Κοβάτσης ένας ξανθομάλλης, τολμηρός ταγματάρχης και Πολιτικός Επίτροπος ήταν ο Πέτρος Ιωσηφίδης που αργότερα σκοτώθηκε στην Ποντινή Κοζάνης. Το 426 Τάγμα του ΔΣΕ πήρε διαταγή στις 6 Σεπτέμβρη 1948 και αναχώρησε για την Ιεροπηγή. Εκεί φτάσαμε στις 7 Σεπτέμβρη. Εγινε σύσκεψη των διοικητών και μας ανακοινώθηκε η αποστολή της επιχείρησης: να υπερφαλαγγίσουμε τις δυνάμεις του στρατού από Φαλτσάτα και Μεσοποταμιά έως Αργος Ορεστικό και Σινιάτσικο.

Οι δυνάμεις της 107 Ταξιαρχίας του ΔΣΕ δεν κατάφεραν να σπάσουν τη γραμμή του αντιπάλου στο 38ο φυλάκιο των συνόρων. Ετσι άλλαξε το σχέδιο. Το τάγμα μας, το 426, πήρε διαταγή το βράδυ 9/9/1948 ν' ανέβει από την Ιεροπηγή στην κορφή Μάλι - Μάδι. Ο ανήφορος πετρώδης, κουραστικός και κατακόρυφος. Με την ανατολή του ηλίου βρεθήκαμε στο Μάλι - Μάδι απέναντι από τη Ραμπατίνα. Εκεί βρήκαμε πολλά ρούχα και τρόφιμα που άφησε ο στρατός υποχωρώντας άταχτα.

Η πρώτη φάση - η κατάσταση του κυβερνητικού στρατού

Στην πρώτη φάση της επιχείρησης 08 - 10/09/48, η 103η Ταξιαρχία του ΔΣΕ κατέλαβε την Μπεσκίνα, σε συνέχεια τη Ραμπατίνα. Διαλύθηκαν ολοκληρωτικά 2 τάγματα του κυβερνητικού στρατού (508 και 509). Αταχτα υποχωρούσαν οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί. Εμείς, στις 10 Σεπτέμβρη 1948, πρωί - πρωί, βλέπαμε απέναντι από τη Ραμπατίνα πως φεύγανε σαν μπουλούκι ολόκληρες ταξιαρχίες μέσα στον κουρνιαχτό από τις εκρήξεις όλμων και άλλων όπλων. Αυτή η εικόνα μού έχει μείνει στη μνήμη μου και το αίσθημα της νίκης και της χαράς κυριαρχούσε σ' όλους μας. Ο στρατηγός Δ. Ζαφειρόπουλος παραδέχεται ότι: «Η διάλυσις της 22ας Ταξιαρχίας προέκυψεν από την εξαφάνισιν εκ της ψυχής του Διοικητού της Ταξιαρχίας και των Διοικητών των ταγμάτων.... από την απροθυμίαν των τμημάτων να παραμείνουν εις τας θέσεις των... Ητο χαρακτηριστική η ηθική κατάπτωσις κατά την άφιξίν των εις την περιοχή Βούτσι των δύο Διοικητών ταγμάτων συνοδευόμενων υπό άτακτων και άνευ συνοχής ομάδων εξ αξιωματικών και οπλιτών (του ενός υπό 70 και του ετέρου υπό 120). Ούτω ολόκληρη η ιεραρχία της διοικήσεως της 22ας Ταξιαρχίας εγένετο υπαίτιος της διαλύσεως των τμημάτων της και του καταπλημμυρισμού της Καστοριάς διά πανικόβλητων φυγάδων. Και έπρεπε να εξέλθουν συνεργεία εκ των μετόπισθεν της Καστοριάς, διά να περισυλλέξουν ράκη από απόψεως ηθικού και να λειτουργήσουν στρατοδικεία, μόνον κατά των οπλιτών, δι' επιβολήν κυρώσεων προς παραδειγματισμόν» (Δημήτρης Ζαφειρόπουλος, στο ίδιο, σελίδα 453 - οι υπογραμμίσεις του «Ρ»).
Αιφνιδιάστηκαν, επίσης, τα τμήματα της 3ης ορεινής Ταξιαρχίας, της 73ης και 45ης ταξιαρχιών πεζικού. Στις 10 Σεπτέμβρη δεν μπόρεσε κανείς να σταματήσει την άτακτη φυγή των κυβερνητικών μονάδων, ούτε ο διοικητής του Β' Σώματος Κιτριλάκης, που, πάνω στο άλογο, πυροβολούσε με το περίστροφο τους στρατιώτες αυτούς που υποχωρούσαν, ούτε ο αρχηγός της αγγλικής στρατιωτικής αποστολής, στρατηγός Ντάουν, που είχε καταφθάσει εκεί.

Στην οροσειρά Βούτσι

Το 426 Τάγμα του ΔΣΕ είχε διάταξη απέναντι από το τάγμα του κυβερνητικού στρατού στην οροσειρά Βούτσι. Το Βούτσι είναι μια πετρώδης κορυφή στη νοτιοανατολική πλευρά του Μάλι - Μάδι. Κάτω είναι η χαράδρα με τον βόρειο κλάδο του Αλιάκμονα και ο δρόμος προς Καστοριά. Η απόσταση από τα προωθημένα τμήματα του στρατού ήταν πολύ μικρή και τα αεροπλάνα δεν κάνανε εξορμήσεις στις θέσεις μας.

Στις 11 Σεπτέμβρη 1948 ο στρατός ταμπουρώθηκε και δεν έριξε ούτε μια τουφεκιά. Το βράδυ ο λόχος μας έκανε μια παραπλανητική ενέργεια, πήγαμε κοντά στα πολυβολεία του αντιπάλου, χωρίς να εμπλακούμε σε πολεμική δράση. Μα και η μονάδα του στρατού με πεσμένο το ηθικό έριξε μόνο μερικές ριπές. Η δικιά μας κίνηση είχε αναγνωριστικό και, όπως είπα παραπάνω, παραπλανητικό χαρακτήρα.


Το σχέδιο και η μάχη

Στις 10 η ώρα, το πρωί, στις 12 Σεπτέμβρη ο διοικητής του 426 τάγματος του ΔΣΕ με καλεί σε σύσκεψη. Εγώ ήμουν διοικητής της 2ης Διμοιρίας του 2ου Λόχου του Τάγματος. Η σύσκεψη έγινε στο παρατηρητήριο. Παραβρίσκονταν κι ένας αξιωματικός του πυροβολικού. Ο διοικητής του τάγματος Αργύρης Κοβάτσης εισηγήθηκε το σχέδιο της επιχείρησης. Συγκεκριμένα, καθόρισε τα καθήκοντα της 2ης Διμοιρίας - και των άλλων μονάδων. Στις 6 η ώρα το απόγευμα το πυροβολικό του ΔΣΕ θα έριχνε οβίδες στο προωθημένο φυλάκιο του στρατού που βρισκόταν 300 μέτρα από εμάς. Η 2η διμοιρία αμέσως θα έκανε την έφοδο και σε συνέχεια θα ακολουθούσαν οι άλλες διμοιρίες.

Ο αξιωματικός του πυροβολικού υπογράμμισε ότι όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα, να καταληφθεί η πρώτη γραμμή αμύνης του αντιπάλου και σε συνέχεια προς την κύρια κατεύθυνση να προχωρήσουμε.
Μαζί με τον Πολιτικό Επίτροπο της 2ης Διμοιρίας Διγάλα Γιώργο μιλήσαμε με όλους τους μαχητές και μαχήτριες ώστε να είναι προετοιμασμένοι για την αντεπίθεση. Ηταν η πρώτη φορά που κάναμε επίθεση με προπαρασκευή πυροβολικού. Ολοι πια είχαμε την έμπνευση της νικηφόρας έκβασης της μάχης.

Στις 12 Σεπτέμβρη 1948 κι ώρα 6 το απόγευμα το πυροβολικό μας έριξε μερικές οβίδες στην πρώτη γραμμή του στρατού. Αμέσως, ραγδαία, οι 32 μαχητές και μαχήτριες της 2ης Διμοιρίας εξόρμησαν. Μέσα σε 20 λεπτά καταλάβαμε το προωθημένο φυλάκιο. Βρεθήκαμε πια σε υψηλότερο σημείο από τον αντίπαλο και τους βάζαμε με τις «τουρτούρες». Ακολούθησε αμέσως η 1η Διμοιρία με διοικητή τον αείμνηστο Παναγιώτη Μηλόση και σε συνέχεια η 3η Διμοιρία. Φτάσαμε στο σημείο κοντά στο Βούτσι ρίξαμε ένα «πάντζερς - φάου» και ανεβήκαμε στα βράχια πάνω. Ο διοικητής του στρατιωτικού τάγματος, τραυματισμένος, κάτω από τα βράχια δίνει διαταγή για υποχώρηση προς τη ρεματιά του Αλιάκμονα, προς Καστοριά. Πιάσαμε αιχμαλώτους και οπλισμό με πυρομαχικά. Δεν είχαμε ούτε ένα θύμα ή τραυματία. Μόνο στο ένα δάχτυλο του χεριού του Χρήστου (εργάτης βιομηχανικός από το Βόλο), πέρασε μια σφαίρα στην επιδερμίδα.

Την άλλη μέρα 13 Σεπτέμβρη 1948 ξεκουραζόμασταν και βλέπαμε κάτω στη χαράδρα που έφευγε ο στρατός. Τα σπιτφάιερ ρίξανε δυο ρουκέτες. Από τη μια ρουκέτα σκοτώθηκε ο χαμογελαστός και ακούραστος σύνδεσμος του 426 Τάγματος του ΔΣΕ ο αγαπημένος μας Θανάσης Μάνος από το χωριό Βαψώρι.

Η τελική εξόρμηση στο Βούτσι έγινε από το 426 Τάγμα της 18ης Ταξιαρχίας. Η 107η Ταξιαρχία ενήργησε από το Δενδροχώρι και η 103η προς την Πόποβα Νίβα. Μέχρι τις 10 το βράδυ, είχε τελειώσει η μάχη. Απωθήθηκαν όλες οι κυβερνητικές δυνάμεις της 22ης, της 3ης ορεινής, της 73ης και 45ης Ταξιαρχών από όλο τον όγκο του Μάλι - Μάδι.

Στις 14 Σεπτέμβρη 1948 έγινε αχτίφ με θέμα κριτική της μάχης. Δε θα αναφέρω για τις επιτυχίες. Εγινε κριτική στο τάγμα που δεν κατόρθωσε να υπερφαλαγγίσει τις στρατιωτικές δυνάμεις που υποχωρούσαν άταχτα.

Οι παράγοντες

Η αποτυχία του αστικού στρατού στο Μέτωπο Βίτσι και Μάλι - Μάδι οφείλεται στην υποτίμηση των δυνάμεων του ΔΣΕ και στην υπερτίμηση των πολεμικών τους μέσων. Αναφέρω μερικούς παράγοντες:

α) Ο κυβερνητικός στρατός είχε μεγάλες απώλειες στη μάχη του Γράμμου. Το ηθικό ήταν χαμένο. Οι φαντάροι αισθάνονταν κούραση από τις συνεχές μάχες και ταλαιπωρίες.

β) Τα τμήματα του ΔΣΕ που πραγματοποίησαν τον ελιγμό από το Γράμμο στο Βίτσι 20/21 Αυγούστου 1948, περίπου 8.000, γρήγορα ανασυντάχτηκαν και πήραν θέσεις σε όλη τη γραμμή του μετώπου στο Βίτσι. Τα τραγούδια και οι χοροί έδειχναν το ανεβασμένο ηθικό τους.

γ) Εγκαιρα, πριν την επιχείρηση του στρατού στο Βίτσι το 1948 προετοιμάστηκε η αμυντική γραμμή με πολυβολεία, οχυρά, αμπριά, χαρακώματα: πρώτης, δεύτερης και τρίτης αμυντικής γραμμής στη Βάρμπα. Στα έργα αυτά εργάστηκαν περίπου 2.000 άτομα από ανθρώπους πολίτες που δεν πολεμούσαν.

δ) Στις 70 μέρες της μάχης του Γράμμου τα στρατιωτικά μας στελέχη είχαν αποκτήσει εμπειρία λαϊκο-επαναστατικού στρατού.

ε) Το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ σωστά προέβλεψε τους σκοπούς της επιχείρησης του στρατού και έγκαιρα προετοίμασε τις δυνάμεις του ΔΣΕ για την αντεπίθεση στο Μάλι - Μάδι.

Στις 15 Σεπτέμβρη 1948 το τάγμα μας, το 426, πήρε διαταγή να επιστρέψει στο Λούντζερ. Κατεβήκαμε στην Κρυσταλλοπηγή. Στο Βατοχώρι οργανώθηκε εκδήλωση με εκπροσώπους της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης και του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, της τοπικής αυτοδιοίκησης και στρατιωτικών τμημάτων του ΔΣΕ. Συμμετείχαν πολλά άτομα. Υπήρχε εξέδρα όπου μπροστά της παρέλασαν με τη σειρά οι διμοιρίες που έκαναν την έφοδο στο Βούτσι. Ακούγαμε μουσική, παραβρισκόταν φωτογράφος και μηχανισμός που έκανε φιλμ.

Πανικός σε κυβέρνηση και στρατό

Η νικηφόρα αντεπίθεση του ΔΣΕ στο Μάλι - Μάδι, προκάλεσε πραγματικό πανικό στην κυβέρνηση, στο ΓΣΕ, στους στρατιωτικούς κύκλους και ανησυχία στους Αμερικανούς. Ο πρωθυπουργός Θ. Σοφούλης, με υπουργούς του και τον ουσιαστικό αρχιστράτηγο Βαν-Φλίτ, φτάνουν στην Καστοριά, για να σταματήσουν την παραπέρα πτώση του ηθικού του στρατού. Ο συνταγματάρχης Καρικής έκανε αναφορά στην Καστοριά στον Σοφούλη, λέγοντας: «Λαμβάνω την τιμή να αναφέρω κ. Πρόεδρε ότι από την δύναμιν της 1ης Μεραρχίας είναι απόντες 50 αξιωματικοί και 1.300 οπλίται νεκροί και τραυματίες». («Το Βήμα», 24 Σεπτέμβρη 1948).

Ο υπουργός Δημόσιας Τάξης Κωνσταντίνος Ρέντης πανικόβλητος είπε στην Καστοριά: «Μήπως θάχουμε πάλι Μικρασιατική καταστροφή;». Ενώ ο Τσακαλώτος γράφει: «Ολόκληραι Ταξιαρχίαι διαλύονται. Ταξίαρχος κατηγορείται ως φυγάς ή κρυμμένος μακριά από τον αγώνα. Οι φυγάδες γεμίζουν την Καστοριά... Η κατάστασις ήτο, πράγματι κρίσιμος. Ο συμμοριτισμός πληγείς καιρίως εις τον Γράμμον, κατόρθωσε να αναδιοργανωθεί εις το Βίτσι και να γίνεται απειλητικός όχι μόνο εις την περιοχήν ταύτην, αλλά και εις όλην την χώραν, λόγω της αγκιστρώσεως των δυνάμεών μας εις Βίτσι. Η πλάστιγξ ήρχισε να κλίνη εις βάρος των Εθνικών Δυνάμεων». (Θ. Τσακαλώτος «Σαράντα χρόνια στρατιώτης της Ελλάδας», Τόμος ΙΙ, σελ. 162 - 165).

Μετά τη μάχη, καθαιρέθηκαν ο διοικητής του Β' Σώματος στρατού Κιτριλάκης και άλλοι ανώτεροι αξιαιματικοί. Τα στρατοδικεία μπήκαν σε εφαρμογή και εκτελέστηκαν πολλοί στρατιώτες για εγκατάλειψη θέσεων. Ο Ε. Αβέρωφ σημειώνει: «οι άνδρες πέταξαν τα όπλα τους και καταληφθέντες από πανικό, εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και έσπευσαν προς την Καστοριά. Συνελήφθησαν από τη Στρατιωτική Αστυνομία και παρεπέμφθηκαν αμέσως σε έκτακτα στρατοδικεία... Εβδομήντα οκτώ φυγάδες εξετελέσθηκαν εκείνες τις ημέρες». (Ε. Αβέρωφ - Τοσίτσας: «Φωτιά και Τσεκούρι», σελ. 368).

Ο στρατηγός Δημήτρης Ζαφειρόπουλος εκτιμά ότι η αποτυχία του κυβερνητικού στρατού στο Βίτσι οφείλεται: «Εις την κατάπτωσιν του ηθικού, οφειλομένην εις την σωματικήν κόπωσιν του στρατιώτου και εις την ψυχικήν κατάπληξιν, την οποία υπέστη εκ της διαπιστώσεως εις Βίτσι ότι ο συμμοριτισμός υφίστατο εν πλήρει δράσει και ακμή, εν αντιθέσει προς ό,τι ελέχθη εις αυτόν μετά την πτώσιν του Γράμμου και εγένετο πιστευτόν, ότι δηλαδή ο συμμοριτισμός εξέλιπε πλέον. Επαυσε πλέον ο στρατιώτης να έχει εμπιστοσύνη εις τον εαυτόν του, προς τα όπλα του, προς τους συναδέλφους του, προς τον ηγήτορά του και εκυριαρχείτο από δυσπιστίαν προς τον εαυτόν του και προς όλους» (Δ. Ζαφειρόπουλος, στο ίδιο, σελ. 456).

Υπάρχουν εκθέσεις διοικητών Μεραρχιών και Ταξιαρχιών, που εκτιμούν ότι, την περίοδο εκείνη, το ηθικό του στρατού ήταν τέτοιο, που δεν μπορούσαν τα τμήματα να κάνουν επιθετικές προσπάθειες στο Βίτσι.

Σε απόρρητη έκθεση, που έπεσε στα χέρια των μαχητών του ΔΣΕ με την κατάληψη στις 22 - 23/10/48 της τοποθεσίας Κούλα - Πλατύ, ο αντισυνταγματάρχης Ν. Μανωλέσος έγραφε: «Εις τινάς λόχους διεπιστώθη πλέον πνεύμα ηττοπάθειας, κοπώσεως, λιποταξίας και απογοητεύσεως ολίγον απεχούσης της στάσεως. Ούτω το τάγμα ως έχει σήμερα είναι ανίκανον παντελώς διά κάθε επιθετικήν προσπάθειαν ακόμη δε και διά κάθε σοβαράν αμυντικήν τοιαύτην». («Δημοκρατικός Στρατός» Νο 11/1948, σελ. 436 - 437).

Ο αντιστράτηγος Κ. Παπαγεωργόπουλος γράφει: «Στις αρχές του Οκτώβρη 1948 η γενική κατάσταση δεν ήταν καλή... Σε όλη την επικράτεια κομμουνιστές είχαν την πρωτοβουλία... ύστερα από μια αποτυχημένη επίθεση που είχε κάνει το Β. Σώμα Στρατού... στο Βίτσι, το ηθικό του στρατού που ήταν εκεί δεν ήταν καθόλου καλό και μια μαζική επίθεσή τους δεν απεκλείετο να καταλήξει σε στρατιωτική καταστροφή». («Μνήμες πολέμου και ειρήνης», τόμος Β΄, σελ. 113 - 114).

Στην Καστοριά, σε σύσκεψη των στρατιωτικών, ο Βαν Φλιτ κατηγόρησε την ηγεσία και τους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού και μάλλον απείλησε με αποχώρηση των Αμερικανών, γιατί «χρησιμοποίησε την αμερικανική βοήθεια χωρίς να συντρίψει τον εχθρό και διηρωτήθη αν δεν έμενε πλέον στους αμερικανούς παρά να αναχωρήσουν» (Ε. Αβέρωφ - Τοσίτσας, στο ίδιο, σελίδα 393).
Στα μέσα Οκτωβρίου 1948, έφτασε στην Ελλάδα ο υπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζόρτζ Μάρσαλ, συνοδευόμενος από τον υπουργό των στρατιωτικών που δήλωσε: «Παρά την αμερικανικήν βοήθειαν.... δεν επιτεύχθη μέχρι τούδε η πλήρης συντριβή της ανταρσίας» («Μακεδονία» 20/10/1948).

Ο ίδιος απέκρουσε τις προτάσεις και εκθέσεις περί αποχώρησης των Αμερικανών από την Ελλάδα. Στους ιθύνοντες των Αθηνών το φθινόπωρο του 1948 κυριαρχούσε η αστάθεια και ο φόβος, ότι δηλαδή, χωρίς τη στήριξη των ΗΠΑ, δεν μπορούν να κρατηθούν στην εξουσία και την περίοδο του 1948 το φθινόπωρο. Η εφημερίδα «Μακεδονία» έγραφε στις 19 Οκτώβρη 1948 ότι «Οι κίνδυνοι όμως είναι σήμερον μεγαλύτεροι».

Ο στρατηγός Δημήτρης Ζαφειρόπουλος γράφει ότι: «Είναι αληθές ότι όπισθεν της Καστοριάς δεν υπήρχον εθνικαί γενικαί εφεδρείαι και συνεπώς υπήρξεν ευκαιρία ευρείας εκμεταλλεύσεως της επιτυχίας υπό των συμμοριών μέχρι και αυτής της Κοζάνης, με τας φοβεράς συνεπείας της καταστροφής των εγκαταστάσεων του αεροδρομίου και των γενικών αποθηκών πυρομαχικών και τροφίμων της Κοζάνης». (Δ. Ζαφειρόπουλος στο ίδιο, σελ. 464).

Μετά από την αποτυχία του κυβερνητικού στρατού στο Βίτσι το φθινόπωρο του 1948 εκδηλώθηκαν φόβοι που βρήκαν την έκφρασή τους και στην κυβερνητική κρίση.

Παρέμβηκε ο πρεσβευτής των ΗΠΑ Γκρέιντι με απαίτηση ώστε να παραμείνει η κυβέρνηση «των δύο μεγάλων κομμάτων συνεργασίας», δηλαδή των Φιλελεύθερων και του Λαϊκού Κόμματος. («Μακεδονία», 9 Σεπτέμβρη 1948). Αυτό έπραξε η κυρίαρχη τάξη με τους πολιτικούς της εκφραστές για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο που δημιουργήθηκε για την ίδια από την πετυχημένη φθινοπωριάτικη εκστρατεία του ΔΣΕ.

Αντί επιλόγου

Εχει γίνει αρκετή συζήτηση για την οργανωτική δομή του ΔΣΕ και τη μετατροπή του σε τακτικό στρατό. Η απόφαση για τη δημιουργία των αντάρτικων τμημάτων σε λαϊκό - επαναστατικό στρατό και ταυτόχρονα του συνδυασμού της δράσης του τακτικού ΔΣΕ με τμήματα παρτιζάνικα ήταν σωστή, γιατί χρησιμοποιούσε την τακτική της ενεργητικής άμυνας και των επιθετικών ελιγμών. Αυτήν την ταχτική επιβεβαίωσε η εμπειρία στο Γράμμο, στο Βίτσι και στις άλλες περιοχές. Χάρη στο μέτωπο του Βιτσίου μπορούσε π.χ. η 18η Ταξιαρχία να διεισδύει στα μετώπισθεν του αντίπαλου με αποτελεσματική δράση.
Στη μάχη αυτή μεγάλη ήταν η προσφορά της υγειονομικής υπηρεσίας που έκανε συνεχή πάλη ενάντια στο θάνατο για να σώσει τους τραυματίες. Ανεκτίμητη ήταν η προσφορά και η στήριξη των δυνάμεων του ΔΣΕ από τον πληθυσμό της περιοχής που δούλευε μέρα νύχτα για τις ανάγκες των μάχιμων τμημάτων του ΔΣΕ.
Μετά από αποτυχία του στο μέτωπο Βίτσι, Μάλι - Μάδι, ο κυβερνητικός στρατός πέρασε βασικά σε άμυνα και δεν πραγματοποίησε στρατηγικές επιχειρήσεις στην περιοχή εκείνη. Στο μέτωπο αυτό την πρωτοβουλία είχε ο ΔΣΕ, μέχρι τις αρχές Αυγούστου 1949.

Τα τμήματα του ΔΣΕ στο Μάλι - Μάδι, σε συνθήκες άνισου αγώνα και στρατιωτικο-πολεμικής υπεροχής του κυβερνητικού στρατού, πέτυχαν μεγάλη στρατηγική νίκη. Οι μαχήτριες, οι μαχητές, οι διοικητές έδειξαν ανώτερη ηθικοπολιτική υπεροχή, άφθαστο ηρωισμό και αυτοθυσία, αποφασιστικότητα και αντοχή. Ανεξάντλητη πηγή της δύναμής τους τα δίκαια ιδανικά του αγώνα. Ως λαϊκός επαναστατικός στρατός αγωνίζονταν για μια καινούργια σοσιαλιστική Ελλάδα. Οι υψηλές αξίες και τα ιδανικά δίνανε έμπνευση και δύναμη στην πάλη ενάντια στις αγγλοαμερικανικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και ενάντια στην καπιταλιστική τάξη της χώρας μας.

ΧΡΟΝΙΚΟ

31.8.1948.  Στον τομέα Ιεροπηγής οι μάχες συνεχίζονται όλη την ημέρα και τη νύχτα. Τα τμήματα του ΔΣΕ προκαλούν τεράστιες απώλειες στην 45ηταξιαρχία.

Η 73η ταξιαρχία του αστικού στρατού με τη βοήθεια του πυροβολικού και αεροπορίας καταλαμβάνει το ύψωμα Βούτσι (1715).


1.9.1948.  Τμήμα της 45ης ταξιαρχίας που μάχεται στην κατεύθυνση Οινόη - Αγ. Αθανάσιος - Κουλέ, με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη του υψ. Μάλι - Μάδι (1655) καταλαμβάνει το ύψωμα Μεσκίνα.

2.9.1948.  Τα σχέδια του αστικού στρατού δεν προχωρούσαν όπως είχαν προγραμματιστεί, γι' αυτό έφτασε στην Καστοριά ο Αμερικανός στρατηγός Βαν Φλιτ που διέταξε τη συνέχιση της επίθεσης ενάντια στον ΔΣΕ.

Η 45η ταξιαρχία του αστικού στρατού στον τομέα της Ιεροπηγής είχε τεράστιες απώλειες σε αξιωματικούς και οπλίτες, οι οποίες ήταν συνέχεια με τις απώλειες που είχε η ίδια ταξιαρχία στην Αλεβίτσα. Το αποτέλεσμα ήταν να κριθεί μη αξιόμαχος και να μεταφερθεί στα μετόπισθεν για ανασυγκρότηση. Για την αντικατάστασή της μετέφεραν από το Αργος Ορεστικό την 22η ταξιαρχία που άρχισε τις επιχειρήσεις στην περιοχή Κουκουβίτσαινα - Αγ. Αθανάσιος - Ιεροπηγή. Τα τμήματα της 16ης ταξιαρχίας του ΔΣΕ, με την υποστήριξη του πυροβολικού, αντιμετώπισαν με επιτυχία όλες τις μαζικές επιθέσεις. Παράλληλα, για να ενισχυθεί η επιθετική προσπάθεια του αστικού στρατού μετέφεραν την 3η ορεινή ταξιαρχία που άρχισε να ενεργεί στον ορεινό όγκο του Μάλι - Μάδι στην κατεύθυνση των υψωμάτων Τσουτσέρα - Πόρτα - Μπούτσι. Οι μάχες ήταν ιδιαίτερα σκληρές και συνεχίστηκαν μέχρι το βράδυ, παρά την υποστήριξη πυροβολικού και αεροπορίας η 3η ταξιαρχία απέτυχε σε όλες τις προσπάθειες. Τη μέρα αυτή για την κατάληψη του ορεινού συγκροτήματος Μάλι Μάδι - Μπρένιτσα ο αστικός στρατός έριξε στην επίθεση 4 ταξιαρχίες, 40 κανόνια, αεροπορία και τανκς κάτω από την προσωπική διεύθυνση του αντιστράτηγου Κιτριλάκη.

3.9.1948.  Οι μάχες συνεχίζονται σε όλους τους τομείς του μετώπου.

4.9.1948.  Η 3η ορεινή ταξιαρχία που επιτίθεται στην κατεύθυνση Τσουτσέρα - Πόρτα - Μπούτσι πετυχαίνει την κατάληψη του υψ. 1228. Στις μάχες αυτές, η αντιαεροπορική άμυνα του ΔΣΕ κατέρριψε ένα καταδιωκτικό αεροπλάνο.

Η 22η ταξιαρχία που μάχεται στον τομέα Ιεροπηγής στα υψώματα 1420 και 1186 δεν καταφέρνει να προχωρήσει. Για την ενίσχυση του αστικού στρατού στην περιοχή του Βίτσι φθάνει από τον Γράμμο η διοίκηση της 2ηςΜεραρχίας με την 21η ταξιαρχία.

5.9.1948.  Από το πρωί η 15η μεραρχία του αστικού στρατού που είχε την ευθύνη της επιχείρησης, με τις 73η και 3ηταξιαρχίες εκδηλώνει επίθεση.

Η 73η ταξιαρχία με τα τρία τάγματά της το 573, 574, 575, εξορμά από τα υψώματα Βούτσι και Μεσκίνα και καταλαμβάνει στις 10.50 τα σημαντικά υψώματα Ραμπαντίνα και Πόποβα Νίβα.
Η 3η ταξιαρχία, το μεσημέρι, καταλαμβάνει το ύψωμα Πόρτα (1634). Στη συνέχεια κίνησή της προς το Μπούτσι ανατρέπεται από τα τμήματα της 16ης ταξιαρχίας του ΔΣΕ.
Η κατάληψη της Ραμπατίνας - Πόποβα - Νίβα - Πόρτα δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για τον αστικό στρατό, του έδινε τη δυνατότητα να προχωρήσει προς δύο κατευθύνσεις. Μία προς το ύψωμα Μάλι Μάδι (1655) και μετά στην Κρυσταλλοπηγή, η άλλη προς το ύψωμα Μπούτσι και μετά στο Βατοχώρι. Από τις δύο επιλέχθηκε η δεύτερη κατεύθυνση. Η κατάληψη του Μπούτσι και στη συνέχεια του δημόσιου δρόμου Βατοχώρι - Κρυσταλλοπηγής θα είχε καταστροφικές συνέπειες για τον ΔΣΕ, αφού θα έφερνε τη διακοπή της επικοινωνίας με τη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας. Αμέσως, ο διοικητής του Β' Σώματος Στρατού Κιτριλάκης, δίνει διαταγές στην 3η ταξιαρχία να προχωρήσει γρηγορότερα για να καταλάβει το Μπούτσι και η 73η ταξιαρχία να κινηθεί προς το ύψωμα Μάλι Μάδι (1655) - Κρυσταλλοπηγή.


6.9.1948.  Τη νύχτα 5 προς 6 Σεπτέμβρη, δύο τάγματα του ΔΣΕ περνούν στην αντεπίθεση. Το ένα τάγμα εξορμώντας από το ύψωμα Κορίτσι κτυπά στα πλευρά την 73η ταξιαρχία στα υψώματα Μεσκίνας, προκαλώντας της μεγάλες απώλειες και παίρνοντας όλο τον εφοδιασμό της και τα μεταγωγικά. Το άλλο τάγμα, με κατεύθυνση Σαμόβιτσα - Γκρέκα - Μάλι Μάδι (1655), χτυπά κατά το μέτωπο την 73η ΜΦΣ ταξιαρχία στην Ραμπατίνα και την αναγκάζει να εγκαταλείψει την προσπάθειά της να καταλάβει το Μάλι Μάδι (1655). Οι μάχες που συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια της ημέρας, προκάλεσαν σύγχυση στον αστικό στρατό και έδωσαν χρόνο για την πραγματοποίηση των σχεδίων της γενικής αντεπίθεσης στον ΔΣΕ.

7.9.1948.  Στις κορυφές Βούτσι - Μεσκίνα - Ραμπατίνα προωθείται η 22η ταξιαρχία με τα 2 τάγματά της το 509 και 508 για να αντικαταστήσει την 73ηταξιαρχία που μεταφέρεται στην περιοχή του Αλιάκμονα προς ανασυγκρότηση.

Από το πρωί το πυροβολικό του αστικού στρατού, που ήταν εγκατεστημένο στο Δενδροχώρι, έβαλε συνεχώς πάνω στο Μπούτσι, το οποίο βομβαρδιζόταν και από το σύνολο της αεροπορίας. Παράλληλα, η επίλεκτη 3η ορεινή ταξιαρχία ξεκινά την επίθεση και οι μάχες συνεχίζονται όλη την ημέρα, με αποτέλεσμα να καταλάβει την Μπρένιτσα και τα νότια αντερείσματα του Μπούτσι. Απειλούσε την τελευταία κορυφή, την Πυραμίδα (1776), που την εμπόδιζε να βγει στο δημόσιο δρόμο Βατοχωρίου - Κρυσταλλοπηγής. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες που έκανε για την κατάληψή της, η 3η ταξιαρχία απέτυχε.
Για αυτό το λόγο ο διοικητής του Β' ΣΣ Κιτριλάκης αναγκάστηκε να επισκεφτεί την εμπόλεμη ζώνη, για να εμψυχώσει του επιτιθέμενους στρατιώτες. Από το ύψωμα Πόρτα παρακολουθούσε την εξέλιξη της μάχης και έδινε εντολές, αλλά και πάλι δεν κατάφερε τίποτα.

Το τάγμα Αλευρά (16η ταξιαρχία του ΔΣΕ) που υπεράσπιζε και με τα δόντια κράτησε άπαρτο το Μπούτσι, την ίδια νύχτα ενισχύθηκε με άλλα δυο τάγματα του ΔΣΕ. Ετσι δόθηκε ο απαραίτητος χρόνος στο ΓΑ του ΔΣΕ να προετοιμάσει τα σχέδια της αντεπίθεσης. Αν και ο χρόνος ήταν λίγος, έγινε ηθικοπολιτική προετοιμασία των μαχητών για τη σπουδαιότητα της μάχης, συσκέψεις, αναγνωρίσεις και μετακινήσεις των τμημάτων σύμφωνα με το σχέδιο αντεπίθεσης του Γενικού Αρχηγείου, και με τον άφταστο ηρωισμό των μαχητών η μεγαλειώδης αντεπίθεση που ακολούθησε εξελίχθηκε σε πλήρη επιτυχία και νίκη του ΔΣΕ.

Αξιοσημείωτη είναι η συμβολή του πυροβολικού του ΔΣΕ. Συγκεκριμένα, στη θέση Αμπέλια Δενδροχωρίου χτύπησε μοίρα πυροβολικού του αστικού στρατού και την ανάγκασε να συμπτυχθεί προς Μεσοποταμία και από κει έβαζε με πέντε πυροβόλα, αφού τα τρία είχαν καταστραφεί.