A. Συνθηκολόγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
Β. Αρης Βελουχιώτης {και η θέση του απέναντι στην Βάρκιζα}

ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ ΒΑΡΚΙΖΑΣ.

A. Συνθηκολόγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.

Η δυσμενής έκβαση της μάχης στην Αθήνα και τον Πειραιά και η ανακωχή της 11ης Γενάρη κάθε άλλο παρά σήμαινε και ήττα συνολικά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ διατηρούσαν επιρροή στην πλειοψηφία των λαϊκών μαζών, ενώ ο ΕΛΑΣ συνέχιζε να συσπειρώνει τον κύριο όγκο των δυνάμεών του.

Ο στρατηγός του ΕΛΑΣ Στ. Σαράφης αναφέρει ότι τις παραμονές της Συμφωνίας της Βάρκιζας «άρχισε μια εντατική δουλειά ανασυγκρότησης των μονάδων και τακτοποίησής τους με νέα διάταξη, ώστε στις αρχές του Φλεβάρη ο ΕΛΑΣ ήταν έτοιμος ν’ αντιμετωπίσει οποιαδήποτε νέα επίθεση». [1]

Ηδη από τις 22 Γενάρη, το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ ζητούσε από την Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας λεπτομερείς αναφορές για την κατάσταση των δυνάμεων, τόσο της ίδιας όσο και του εχθρού, «εις Μακεδονία και ιδιαιτέρως περιοχήν Θεσ/νίκης και Καβάλας». [2]

Οσον αφορά την πρωτεύουσα, στις αρχές Φλεβάρη στάλθηκε πολυάριθμη ομάδα κομματικών στελεχών με επικεφαλής τον Σπ. Καλοδίκη, με σκοπό την ανασυγκρότηση των οργανώσεων του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Έως τα μέσα-τέλη Φλεβάρη είχαν ανασυσταθεί η Επιτροπή Πόλης της ΚΟΑ, όλες οι Αχτιδικές Επιτροπές και τα Γραφεία των περισσότερων ΚΟΒ. Με γοργούς ρυθμούς ακολουθούσε η ανασυγκρότηση των ΕΑΜικών και ΕΠΟΝίτικων οργανώσεων. [3]

Σχετικά με τη συνέχιση ή μη της ένοπλης σύγκρουσης μετά από την ήττα του ΕΛΑΣ το Δεκέμβρη, ο Π. Ρούσος αναφέρει:
«Τις μέρες της ανακωχής έγιναν στην ηγεσία του αγώνα σκέψεις για ενδεχόμενη συνέχιση του πολέμου κατά των επεμβασιών. Ο ΕΛΑΣ διατηρούσε ακόμα σημαντικές, τις περισσότερες δυνάμεις ανέπαφες. Στη μάχη της Αθήνας είχαν δοκιμασθεί και χτυπηθεί 3 μεραρχίες 20.000 ανδρών περίπου. Διαθέταμε ακόμα 7 μεραρχίες, δύναμης περίπου 40.000. Ο ΕΛΑΣ μπορούσε να συνεχίσει τον ένοπλο αγώνα του, μάλλον σαν αγώνα τριβής, με την πιθανότητα να πετύχει ευνοϊκούς όρους για το κίνημα. Μα σε κάθε περίπτωση είχαμε ανάγκη από βοήθεια, τουλάχιστο σε πολεμοφόδια. Από πού όμως; Μην ξεχνάμε πως συνεχίζεται η μεγάλη προσπάθεια των Σοβιετικών για τη συντριβή του Χίτλερ και την κατάληψη του Βερολίνου. Ο Χίτλερ μπορεί ακόμα να κάνει ζημιά στους συμμάχους (Αρδέννες). Χρειάζεται η μεγαλύτερη ενότητα των συμμάχων. Και στερέωση των νέων λαϊκών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη.
Για να ’χει κάποια σαφήνεια και προοπτική σ’ ένα νέο ένοπλο αγώνα που θα αναλάμβανε κατά των Αγγλων, την ώρα που ο παγκόσμιος πόλεμος βάδιζε προς το τέλος του, το Πολιτικό Γραφείο έστειλε ένα τηλεγράφημα προς τον Γ. Ντιμιτρόφ για να βολιδοσκοπήσει ξανά τις δυνατότητες που θα υπήρχαν στη νέα διεθνή κατάσταση και ιδιαίτερα στην κατάσταση των Βαλκανίων, που ήταν ακόμα λεπτή.» [4]

Σε συνάντησή του με τον Κοστόβ στη Σόφια, αρχές του 1945, ο Ζέβγος έθεσε ευθέως το ζήτημα της διεθνής υλικοστρατιωτικής ή έστω πολιτικής στήριξης προς το λαϊκό κίνημα της Ελλάδας για τη συνέχιση του ένοπλου αγώνα. «Αν θα είναι αδύνατο να έχουμε μια τέτοια ηθική υποστήριξη, πρέπει ή να συνθηκολογήσουμε, πράγμα που θα σήμαινε καταστροφή για το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα, ή να αρχίσουμε πάλι τον πόλεμο. Εμείς θα προτιμήσουμε το δεύτερο.»
Ωστόσο, πρόσθεσε:
«Ο λαός μας κουράστηκε (...) οι άνθρωποι πεινούν. Αυτές οι δυσκολίες έχουν αντανάκλαση στο ηθικό των συμμάχων μας, μικροαστικών ομάδων, που θέλουν να επιτευχθεί ομαλότητα με συμφωνία (...) Ο στρατός μας αριθμεί 50- 60.000, το ηθικό του είναι υψηλό, θέλει να συγκρουστεί, όμως δεν έχει εξοπλισμό, κυρίως αντιαεροπορικά, πυροβόλα, τανκς και αντιαρματικά πυροβόλα (....) Χρειαζόμαστε αρβύλες (το 1/2 του στρατού μας είναι ξυπόλητοι) ψωμί, ο στρατός μας πεινά.»

Με τη σειρά του ο Κοστόβ απάντησε:
"Πολιτική υποστήριξη μπορεί να έχει η Ελλάδα μόνο από τη Σοβιετική Ένωση. Εμείς θα συνεχίσουμε να εκφράζουμε στον Τύπο τις συμπάθειές μας προς εσάς, όμως μεγάλη βοήθεια δεν μπορούμε να δώσουμε (...) Μεγάλες ελπίδες δεν μπορείτε να έχετε ούτε στη Σοβιετική Ένωση, διότι η διεθνής κατάσταση είναι δυσμενής για σας. Η Γερμανία δεν έχει ακόμη συντριβεί. Είναι ανάγκη να διατηρηθεί η συμμαχία με την Αγγλία. Αν αυτή η συμμαχία καταρρεύσει, η Γερμανία μπορεί να σηκώσει και πάλι κεφάλι. Ακριβώς γι’ αυτό οι Αγγλοι επέλεξαν τη στιγμή αυτή να σας επιτεθούν. Υποθέτω ότι η Σοβιετική Ένωση δε θα μπορέσει να σας δώσει αποφασιστική βοήθεια, όμως, εννοείται, αυτό είναι υπόθεση της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης." [5]

Στις 15 Γενάρη 1945, ο Λεωνίδας Στρίγκος, όντας στη Θεσσαλονίκη, απέστειλε τηλεγράφημα προερχόμενο από τη Σόφια προς το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, που τότε βρισκόταν στα Τρίκαλα.
Ανάμεσα σε άλλα ανέφερε:
"Σας μεταδίδουμε τηλ/μα που στάλθηκε από... στοπ. Αρχίζει στοπ. Ο Παππούς [Ντιμιτρόφ] νομίζει ότι με τη σημερινή διεθνή κατάσταση η ένοπλη ενίσχυση προς τους Ελληνες συντρόφους απ’ έξω γενικά αδύνατη. Βοήθεια από μέρους της Βουλγαρίας ή Γιουγκοσλαβίας, η οποία να τους δέσμευε με το μέρος του ΕΛΑΣ εναντίον ενόπλων αγγλικών δυνάμεων, σήμερα λίγο θα βοηθήσει τους Έλληνες συντρόφους ενώ πάρα πολύ θα μπορούσε να βλάψει τη Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία. Ολα αυτά πρέπει να τα υπολογίζουν οι φίλοι μας οι Ελληνες. Ελληνες και ΕΛΑΣ πρέπει να καθορίσουν τα περαιτέρω βήματά τους, ξεκινώντας απ’ αυτή ακριβώς την κατάσταση, όχι ευνοϊκή γι’ αυτούς. Δεν πρέπει τραβήξουν σχοινί. Αλλά να δείξουν εξαιρετική ευλυγισία και ικανότητα χειρισμών για να διατηρήσουν όσον το δυνατόν δυνάμεις τους και να περιμένουν ευνοϊκότερη στιγμή για πραγματοποίηση δημοκρατικού τους προγράμματος. Για Ελληνικό Κόμμα το σπουδαιότερο είναι να μην επιτρέψει να απομονωθεί από μάζες ελληνικού λαού και από δημοκρατικές ομάδες που ανήκουν στο ΕΑΜ. Γιατί ΕΑΜ, ΓΣΕΕ και χωριστές προσωπικότητες ηγέτες δεν απευθύνονται επίσημα στα Συνδικάτα και Εργατικό Κόμμα Αγγλίας, στις αμερικανικές μαζικές οργανώσεις και Συνδικάτα και κοινή γνώμη εξωτερικού για να διαφωτίσουν για σκοπούς και χαρακτήρα πάλης τους, για να ξεσκεπάσουν ελληνική αντιδραστική κλίκα και τους καλέσουν ενίσχυσή τους; Αυτό θα ’πρεπε να κάνουν με όλους τους δυνατούς τρόπους και μέσα ακατάπαυστα στοπ. Πρωτότυπο στείλαμε με σύνδεσμο στοπ." [6]

Είχε προηγηθεί συνομιλία του Ντιμιτρόφ με τον Στάλιν, στις 10 Γενάρη 1945. Σύμφωνα με τον Ντιμιτρόφ, ο Στάλιν του είπε:
"Συμβούλεψα την Ελλάδα να μην αρχίσουν αυτόν τον αγώνα. Τα μέλη του ΕΛΑΣ δεν έπρεπε να βγουν από την κυβέρνηση Παπανδρέου. Καταπιάστηκαν με μια δουλειά για την οποία δεν επαρκούν οι δυνάμεις τους. Φαίνεται υπολόγιζαν ότι ο Κόκκινος Στρατός θα κατέβαινε ως το Αιγαίο. Αυτό δεν μπορούμε να το κάνουμε. Δεν μπορούμε να στείλουμε και στην Ελλάδα δικά μας στρατεύματα. Οι Έλληνες έκαναν βλακεία." [7]

Το παραπάνω τηλεγράφημα της 15ης Γενάρη αναμφίβολα άσκησε επίδραση στην πολιτική του ΚΚΕ.
Κατά τον Θ. Χατζή, στο ΠΓ και στην ΚΕ διεξαγόταν διαπάλη. Οι Σιάντος και Ζέβγος, στηριζόμενοι και στις απόψεις του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, υποστήριζαν τη συνέχιση του αγώνα εναντίον της Αγγλίας, ενώ η πλειοψηφία του ΠΓ ήταν υπέρ της εξεύρεσης συμβιβαστικής λύσης. Ο Σιάντος τελικά υποχώρησε, ενώ ο Ζέβγος παρέμεινε αμετακίνητος. [8]

Στις 2 Φλεβάρη 1945 ξεκίνησαν στη Βάρκιζα διαβουλεύσεις μεταξύ των εκπροσώπων του ΕΑΜ και της κυβέρνησης Ν. Πλαστήρα, [9] που στις 12 του μήνα κατέληξαν σε συμφωνία. Η Συμφωνία της Βάρκιζας προέβλεπε την αποστράτευση και τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, του ΕΛΑΝ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής.
Ακόμα: τη διασφάλιση των πολιτικών και συνδικαλιστικών ελευθεριών, την άρση του στρατιωτικού νόμου, την άμεση απελευθέρωση των συλληφθέντων ΕΑΜιτών, με το άρθρο 3 την αμνήστευση των «πολιτικών αδικημάτων» που διαπράχτηκαν κατά τις μάχες του Δεκέμβρη (εξαιρούνταν τα «κοινά αδικήματα κατά της ζωής και της περιουσίας», καθώς και όσοι δεν παρέδιδαν τα όπλα έως την προκαθορισμένη ημερομηνία της 15ης Μάρτη), την απελευθέρωση των ομήρων του ΕΛΑΣ (όσοι κατηγορούνταν ως δωσίλογοι θα παραδίδονταν στη Δικαιοσύνη για να δικαστούν), τη συγκρότηση εθνικού στρατού, την εκκαθάριση των κρατικών υπαλλήλων και των σωμάτων ασφαλείας από δωσιλογικά στοιχεία και, τέλος, τη διενέργεια το «ταχύτερο δυνατόν» ελεύθερων και γνήσιων εκλογών και δημοψηφίσματος για το πολιτειακό. [10]

Μιλώντας στην ΚΕ του ΚΚΕ στις 14 Φλεβάρη 1945, όπου συζητήθηκε η Συμφωνία, ο Γ. Ιωαννίδης τόνισε μεταξύ άλλων:
"Η γραμμή του Πολιτικού Γραφείου ήταν να συνάψουμε κάθε είδους συμφωνία, εκτός από μια τέτοια συμφωνία που δεν θα μας άφηνε κανένα ίχνος ελεύθερου πολιτικού βίου ή θα απαιτούσε να παραδοθούμε χωρίς όρους. Ηταν απαραίτητο να συνάψουμε τη συμφωνία. Η συμφωνία συνάφθηκε στις βάσεις που προβλέψαμε. Η αλήθεια είναι ότι ορισμένα σημεία της συμφωνίας θα μπορούσαν να αποσαφηνιστούν περισσότερο, αλλά αυτό δεν είναι η ουσία του όλου ζητήματος (...) Η σημερινή συμφωνία είναι αποτέλεσμα της διεθνούς κατάστασης της Ελλάδας (...) Δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες. Διεξάγουμε πόλεμο. Θα κερδίσουμε, αν θέσουμε σωστά αυτό το πράγμα. Είχαμε και έχουμε σωστή πολιτική, αλλά οι σημερινές συνθήκες δεν μας επιτρέπουν να την εφαρμόσουμε. Αν αύριο οι συνθήκες αλλάξουν, θα νικήσουμε. Οι εσωτερικές αντιφάσεις της μπουρζουαζίας μας θα οξυνθούν περισσότερο και πρέπει να τις εκμεταλλευτούμε κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Μπροστά στο Κόμμα τίθενται σήμερα τα ακόλουθα καθήκοντα:
1. Να υποστηρίζουμε το συμμαχικό μέτωπο (τη συμφωνία) και να το επεκτείνουμε. Να δημιουργήσουμε πλατύ μέτωπο των δημοκρατικών δυνάμεων. Να συσπειρώσουμε στο μέτωπο αυτό όλες τις δημοκρατικές δυνάμεις, που δεν είναι φασιστικές, ακόμα και τον ίδιο τον Πλαστήρα. Θα οργανώσουμε γρήγορα το συνέδριο του ΕΑΜ.
2. Πρέπει να στρέψουμε την προσοχή στο Κόμμα μας. Πρέπει να ενισχύσουμε και να εξασφαλίσουμε τη δράση του κάτω από κάθε όρους. Το Πολιτικό Γραφείο πρέπει να μελετήσει το οργανωτικό ζήτημα και να βρει τις μεθόδους για την ποιοτική βελτίωση του Κόμματος.
3. Πρέπει να οργανώσουμε διαφωτιστική και προπαγανδιστική δραστηριότητα του Κόμματος στις τάξεις των κομματικών μελών και στο λαό (...) Για το ζήτημα των Αγγλων: Δεν πρέπει να ξεχνάμε το ζήτημα της ανεξαρτησίας της χώρας. Κάθε φορά που τίθεται το ζήτημα από τη σκοπιά αυτή, πρέπει να υπογραμμίζουμε ότι η αγγλική επέμβαση δεν εξυπηρετεί την ομαλή πολιτική ανάπτυξη της χώρας. " [11]

Την ίδια μέρα συνεδρίασε και η ΚΕ του ΕΑΜ, η οποία ενέκρινε ομόφωνα τη Συμφωνία. [12]

Στις 15 Φλεβάρη η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε προκήρυξη για την αποστράτευση του ΕΛΑΣ. «Η συμφωνία της 12ης Φλεβάρη», τόνιζε η προκήρυξη απευθυνόμενη στους μαχητές του ΕΛΑΣ, «τερματίζει τον ένοπλο αγώνα σας. Τώρα ήλθε η ώρα να καταθέσετε με τιμή τα δοξασμένα όπλα σας. Ομως το έργο σας δεν ολοκληρώθηκε. Ο δεύτερος μεγάλος σκοπός του αγώνα μας, η κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας και η δημιουργία των προϋποθέσεων εκείνων που θα εξασφαλίσουν την ανεμπόδιστη δημοκρατική εξέλιξη του τόπου, περιμένει την πραγματοποίησή του.» [13]

Την ίδια μέρα εκδόθηκε και η σχετική Ημερήσια Διαταγή του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ.

Όπως αναφέρει ο Στ. Σαράφης, ο Άρης Βελουχιώτης αρνήθηκε αρχικά να υπογράψει τη διαταγή. Τότε ο Σαράφης του είπε ότι, αν δεν την υπογράψει αυτός, δεν θα την υπέγραφε και ο ίδιος, ζητώντας του να αποταθεί στο Κόμμα. Τελικά, ο Βελουχιώτης συνυπέγραψε τη διαταγή. [14]

Τα άμεσα καθήκοντα των ΚΟ του ΚΚΕ τέθηκαν τηλεγραφικά στις 15 Φλεβάρη ως εξής:
"Σ’ όλα τα μέλη μας, ΕΑΜ, ΕΛΑΣ αναλυθεί συμφωνία και οι λόγοι που επέβαλαν υπογραφή της στοπ. Βασικές κατευθύνσεις στοπ. Πάλη για δημοκρατικές ελευθερίες και εξέλιξη Χώρας στοπ. Διατήρηση ενότητας συμμαχικού αγώνα γραμμές ΕΑΜ και δημιουργία πλατιού πανδημοκρατικού μετώπου στοπ. Διαφώτιση Κόμματος και λαού σημερινές συνθήκες πρώτιστο καθήκον στοπ. Οργανωτικά προβλήματα αποκτούν σήμερα αποφασιστική σημασία στοπ. Ανάγκη εξασφαλιστεί λειτουργία και προφύλαξη οργανώσεων και τεχνικού μηχανισμού στοπ. Πάρουμε μέτρα σ’ επιστράτευση οργανώνοντας εθνοφυλακή, κομμ. δυνάμεις κατά υπόδειγμα παλιού ΑΜΙ στοπ. Βασική προϋπόθεση πραγματοποίησης καθηκόντων μας είναι η σύνδεσή μας με τις μάζες στοπ. Συγκεκριμένες πράξεις τρομοκρατίας κυβέρνησης Πλαστήρα πρέπει ξεσκεπάζονται καθημερινά από οργανώσεις στοπ. Χαρακτηρισμός κυβέρνησης Πλαστήρα φασιστικής σήμερα όχι ορθός στοπ. Οργανώσεις μας με προσωπική ευθύνη γραμματέων περιοχής και σε συνεργασία καπεταναίους διαφυλάξουν σημαντικό μέρος οπλισμού στοπ. Επίσης διαφυλάξουν τρόφιμα και άλλη περιουσία ΕΛΑΣ λ/σμο Πολ. Γραφείου στοπ. Πρέπει γίνουν συνελεύσεις ανταρτών όπου εξηγηθεί γιατί διαλύθηκε ΕΛΑΣ και καθήκοντα ΕΛΑΣιτών με γυρισμό τους πόλεις και χωριά στοπ. Εξηγηθεί ΕΛΑΣίτες ότι θα δημιουργήσουμε συλλόγους αγωνιστών εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου 1941-1944 όπου θα μπούνε όλοι ΕΛΑΣίτες φαντάροι αξιωματικοί". [15]

Στις 18 Φλεβάρη η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ επέστρεψε στην Αθήνα. Στα Τρίκαλα παρέμεινε η ΚΕ του ΕΛΑΣ για την τήρηση των στρατιωτικών όρων της Συμφωνίας. [16]

Στις 20 Φλεβάρη κατέφτασε εκεί και βρετανική αντιπροσωπία. Ο Ριζοσπάστης, που έως τότε εκδιδόταν στα Τρίκαλα, άρχισε να τυπώνεται και πάλι στην πρωτεύουσα στις 20 Φλεβάρη (από τις 3-18 Φλεβάρη κυκλοφορούσε τοπική έκδοση Αθήνας του Ριζοσπάστη). [17]

Η συγκέντρωση των όπλων του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε σε 32 πόλεις, όπου ο ΕΛΑΣ παρέδωσε περισσότερα όπλα απ’ όσα είχε δεσμευτεί: «Από τα 42.500 όπλα που είχε αναληφθεί υποχρέωση παραδίδονται 49.200.» [18]
Υπήρχαν και άλλα όπλα, τα οποία έκρυψε ο ΕΛΑΣ σε διάφορες τοποθεσίες ανά την Ελλάδα, σύμφωνα και με τις παραπάνω οδηγίες προς τις ΚΟ του Κόμματος. [19]

Στις 28 Φλεβάρη 1945, ο ΕΛΑΣ αποστρατεύτηκε.

Πέντε χρόνια αργότερα, κατά την ομιλία του στην 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ το Μάη του 1950, ο Δ. Παρτσαλίδης αναφέρθηκε στην 3η σύσκεψη, που είχε γίνει στη Μόσχα το Γενάρη του 1950, ανάμεσα στις ηγεσίες του ΚΚΣΕ (Στάλιν, Μόλοτοφ, Μάλενκοφ, Σουσλόφ), του ΚΚ Αλβανίας (Χότζα, Σέχου) και του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης, Παρτσαλίδης). Σε αυτήν τη σύσκεψη συζητήθηκε και η Συμφωνία της Βάρκιζας. Γι’ αυτό το θέμα ο Δ. Παρτσαλίδης ανέφερε:
«Η Συμφωνία της Βάρκιζας. Ο σ. Στάλιν είπε: «Ητανε λάθος, δεν έπρεπε να παραδώσετε τα όπλα.» Οταν ο σ. Ζαχαριάδης ανάφερε πως δεν παραδώσαμε όλα τα όπλα και ’γώ ότι πολεμήσαμε στην Αθήνα και ότι είχαμε και την υπόδειξη του σ. Ντιμιτρόφ για συμφωνία, ο σ. Στάλιν απάντησε: «Επρεπε να πολεμήσετε έξω από την Αθήνα. Ο σ. Ντιμιτρόφ δεν είναι ΚΕ του Μπολσεβίκικου Κόμματο.» [20]

Η τοποθέτηση του Στάλιν το 1950, ότι το ΚΚΕ έπρεπε να μην παραδώσει τα όπλα και να συνεχίσει τον ένοπλο αγώνα έξω από την Αττική, ήταν απόλυτα σωστή, αλλά δεν υπάρχει αρχειακό εύρημα για ανάλογη τοποθέτηση το 1945. Και αυτό το ζήτημα υπάγεται σε εκείνα που παραμένουν σχετικά ανοιχτά στην παραπέρα μελέτη τους, σε συνδυασμό με πρόσβαση στο σχετικό αρχειακό υλικό. [21]

Η υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας βαραίνει την, τότε, ηγεσία του ΚΚΕ.

Ανεξάρτητα από τις όποιες διεθνείς παραινέσεις για την εξεύρεση συμβιβαστικής λύσης, έπρεπε να απορρίψει και την παραμικρή σκέψη για την παράδοση των όπλων και τη διάλυση του ΕΛΑΣ. Επρεπε το Κόμμα να ανασυνταχτεί και ο ΕΛΑΣ να συνέχιζε τον αγώνα έξω από την Αθήνα. Αυτή η στάση ήταν η μοναδική που θα βοηθούσε και το ΔΚΚ και πρωταρχικά τη Σοβιετική Ενωση. Η απαράδεκτη υποχώρηση, όντας σε βάρος του ΕΑΜικού κινήματος και γενικά του λαού, απέβαινε σε βάρος και του ΔΚΚ.

Οι παράγοντες που οδήγησαν στην υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, πέρα από την υποτίμηση της δύναμης του λαϊκού κινήματος και την υπερτίμηση του αντίπαλου, ήταν πρωταρχικά: Η εμμονή στον κοινοβουλευτικό στόχο της «ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης», σε συνάρτηση και με την πίεση που ασκούσαν στο ΚΚΕ οι σύμμαχοί του στο ΕΑΜ να υπογράφει συμφωνία. Η υποχώρηση στην πίεση ήταν απόρροια της οπορτουνιστικής άποψης ότι σε αντίθετη περίπτωση το ΕΑΜ θα διαλυόταν και το ΚΚΕ θα οδηγούνταν στην απομόνωση.

Β. Αρης Βελουχιώτης {και η θέση του απέναντι στην Βάρκιζα}

Με τη Συμφωνία της Βάρκιζας διαφώνησε ο Άρης Βελουχιώτης, ενώ στις τάξεις του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, βεβαίως και του ΚΚΕ, δεν ήταν περιορισμένης έκτασης η αντίδραση ή η δυσφορία για την υπογραφή της. Πλατιές λαϊκές μάζες διαισθάνονταν το τι σήμαινε η παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ. [1]

Ο Βελουχιώτης αρνήθηκε πρόταση να μεταβεί στην Αθήνα, προκειμένου να αναλάβει επικεφαλής της υπό σύσταση συνομοσπονδίας οργανώσεων των αγωνιστών. [2] Στη συνέχεια, είχε επαφές με μια σειρά μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, αγωνιστές του ΕΛΑΣ κ.ά., θέτοντας το ζήτημα της επανέναρξης της ένοπλης πάλης.

Σύμφωνα με επιστολή του Μπάμπη Κλάρα (αδελφού του Άρη) στον Ν. Ζαχαριάδη, ο Αρης στη διάρκεια της μετάβασής του στη Ρούμελη "πήρε την απόφαση να παραβιάσει την κομματική πειθαρχία και μαζί με τον Τάκη [Φίτσιο] παρουσιάσθηκε ξαφνικά μέσα σε ένα κομματικό αχτίφ και κατήγγειλε ανοιχτά την πολιτική της ηγεσίας", προτείνοντας τη δημιουργία ενός "Μετώπου Εθνικής Ανεξαρτησίας (ΜΕΑ), που θα πάλευε για την Εθνική ανεξαρτησία και Ελευθερία και για τη Δημοκρατία". [3] Η ίδρυση του ΜΕΑ συνοδευόταν από σχετική διακήρυξη καθώς και προγραμματικές θέσεις, που είχε ήδη συντάξει από τα τέλη Φλεβάρη του 1945.

Οι προγραμματικές θέσεις του ΜΕΑ διακήρυσσαν ανάμεσα σε άλλα:
"Βασική (...) προϋπόθεση για την ελευθερία, την ακεραιότητα και την ανεξαρτησία της σύμμαχης Ελλάδας είναι να φύγουν από τη γη της τα αγγλικά στρατεύματα (...) Το αίτημα αυτό δεν είναι αισθηματολογικό, αλλά βαθιά εθνικό και λαϊκό, σύμφωνο με τις αρχές του Συμμαχικού Αγώνα. Γιατί κύριος σκοπός του Συμμαχικού Αγώνα είναι η συντριβή του Φασισμού. Και ο Φασισμός δεν συντρίβεται όταν ο αγγλικός στρατός είναι στην Ελλάδα, αλλά, αντίθετα, ένας νέου τύπου Φασισμός εγκαθιδρύεται σε μια σύμμαχη χώρα (...) Από την άποψη αυτή, όχι μόνο δεν διασπούμε το Συμμαχικό Αγώνα, αλλά, αντίθετα, τον εξυπηρετούμε (...) Η επέμβαση ή ανάμειξη ξένων, έστω και “συμμάχων”, των Αγγλων, στα εσωτερικά μιας φιλικής και σύμμαχης χώρας, της Ελλάδας, πλαστογραφεί την πραγματική θέληση του σύμμαχου λαού και παρουσιάζει σαν θέλησή του τη θέληση της φασιστικής ολιγαρχίας, που, έχοντας για γνώμονα μόνο τα ταξικά της συμφέροντα, πρόδωσε το Έθνος συνεργαζόμενη με τους Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους φασίστες κατακτητές και ξεπουλάει τώρα στην κατέχουσα δύναμη [σημ. Δοκιμίου: την Αγγλία] το Λαό, για να διατηρήσει την κυριαρχία της και την εκμετάλλευση (...) Η συμφωνία της Βάρκιζας (...) σαν αντεθνικό και αντιλαϊκό προϊόν ταξικής και ιμπεριαλιστικής βίας (..) είναι απαράδεκτη." [4]

Ακολούθως, ως λύση προτασσόταν: Η ίδρυση του ΜΕΑ στη θέση του ΕΑΜ, η ανασυγκρότηση του ΕΛΑΣ και η επανέναρξη της ένοπλης πάλης, το διώξιμο των Βρετανών, η άμεση συγκρότηση "Αντιπροσωπευτικής Αντιβασιλείας και Αντιπροσωπευτικής Κυβέρνησης", η εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από τους δωσίλογους και η τιμωρία τους, η παύση των διώξεων κατά των πρώην ΕΛΑΣιτών κ.ά. [5] Σε αυτήν τη βάση προχώρησε στην ίδρυση του Εθνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού-Νέου (ΕΛΑΣ-Ν).

Στις 2 Μάρτη 1945 ο Αρης έγραψε στην ηγεσία του Κόμματος, επαναλαμβάνοντας τις θέσεις του. Την επόμενη μέρα ο Σιάντος απέστειλε στον Αρη γράμμα, στο οποίο του υπογράμμισε την ανάγκη προσανατολισμού του Κόμματος προς τη μαζική πολιτική δράση και του επισήμανε ότι με τον ένοπλο αγώνα τη δεδομένη στιγμή θα έβλαπτε. Του πρότεινε να πάει στην Αθήνα, ενώ στην περίπτωση που δε συμφωνούσε, του σύστησε να μείνει κρυμμένος, "μέχρις ότου δούμε την εξέλιξη της κατάστασης"[6]

Στο μεταξύ ο Άρης συνέχιζε τις μετακινήσεις του, ερχόμενος σε επαφή με κομματικά στελέχη και αντάρτες του ΕΛΑΣ, στην προσπάθειά του να εντάξει μαχητές στον ΕΛΑΣ-Ν. Στο Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ βρίσκονται κατάλογοι 92 ατόμων που είχαν δώσει σταδιακά τον όρκο του αντάρτη του Νέου ΕΛΑΣ, στο διάστημα 24 Φλεβάρη - 2 Ιούνη 1945.[7]

Στις 17 και 18 Μάρτη πραγματοποιήθηκε στο χωριό Πιτσιωτά της Φθιώτιδας συνάντηση του Άρη Βελουχιώτη (μαζί του ήταν και ο Τάκης Φίτσιος), με τους Ζήση Ζωγράφο και Κώστα Κολιγιάννη, κατά την οποία η αντιπροσωπία του ΚΚΕ συμφώνησε με τον Άρη ότι μπορούσε να πάει σε όποια Λαϊκή Δημοκρατία ήθελε, για να εκθέσει τις διαφορετικές απόψεις του, και ότι το σχετικό πιστοποιητικό (φύλλο πορείας) θα του δινόταν καθ’ οδόν. Μεταγενέστερα ο Κώστας Κολιγιάννης έγραψε ότι στον Άρη ο Ζ. Ζωγράφος έκανε σαφή τα εξής:
"Πρέπει να σταματήσει την ανταρσία. Να περάσει στο εξωτερικό με την ομάδα του αλλάζοντας εμφάνιση και χωρίς να κάνουν στη διαδρομή από τη Ρούμελη ως τα σύνορα, τον τελικό προορισμό τους, καμιά εμφάνιση ξέχωρα. Κοντά στα σύνορα θα έπαιρναν μέσω του Γραφείου Περιοχής Ηπείρου επίσημη σύνδεση του ΠΓ που θα έλεγε ότι ο Άρης πηγαίνει στο εξωτερικό με την κομ/κή και στρατ. ιδιότητα που είχε να εκθέσει όπου νομίζει τις διαφορετικές του απόψεις (...) Η συζήτηση ήταν κομματική με κατανόηση από την πλευρά του Άρη (...) Μάζεψε την ομάδα του. Ξυρίστηκαν. Άλλαξαν γενικά αμφίεση για να μην φαίνονται ότι είναι “ΕΛΑΣ” και φύγανε για την αποστολή τους."[8]

Στις 24 Μάρτη, ο Α. Βελουχιώτης απέστειλε στα μέλη της ΚΕ επιστολή, στην οποία εξέθετε λεπτομερώς τις απόψεις του:
"Οπως πιστεύω θα έχετε πεισθεί και σεις τώρα πως οι Έλληνες αντιδραστικοί και οι Αγγλοι καταχτητές δεν έχουν καμιά πρόθεση να εφαρμόσουν έστω κι αυτή την ετεροβαρή, επιζήμια στα συμφέροντα του λαού μας και μη δίδουσα καμιά εγγύηση -ομολογία δική σας- για το σεβασμό των ελευθεριών του λαού μας, συμφωνία της Βάρκιζας (...) Πρόθεσή τους είναι: Όχι να συμβάλλουν σε προσπάθεια για ομαλή εξέλιξη της πολιτικής ζωής του τόπου, ή έστω ν’ ανεχθούν απλώς τη δική σας προσπάθεια προς την τέτοια κατεύθυνση. Αντίθετα, να οργανώσουν και να διεξάγουν με πλεονεκτικές γι’ αυτούς συνθήκες τον εμφύλιο πόλεμο μ’ όλα τα μέσα (...)"

Στη συνέχεια υποστήριξε πως στην Ελλάδα θα μπορούσε να είχε δημιουργηθεί άλλη κατάσταση, κατά το παράδειγμα της Γιουγκοσλαβίας. «Οι δυνατότητες υπήρχαν όλες για μια τέτοια πολιτική και για δημιουργία μιας τέτοιας διαφορετικής κατάστασης στη χώρα μας.»

Τέλος υπογράμμισε:
«Έχετε απομονωθεί απ’ τη λαϊκή μάζα και έχετε χάσει τον παλμό της. Συνέλθετε έστω και τώρα. Δεν είναι αργά. Αργότερα σίγουρα θα είναι πολύ αργά και θα χρειαστούν τεράστιες θυσίες σε κόπους και σε αίμα για ν’ αρχίσει κάτι σοβαρό. Προς Θεού. Μην αφήνετε άλλο αυτό τον κόσμο στην απόγνωση. Μην αφήνετε να θρονιαστεί η αντίδραση οριστικά (...) Μην αυταπατάστε ότι τα όπλα που κρύψαμε θα μπορέσετε αργότερα να τα χρησιμοποιήσετε. Όχι. Θα τα βρούνε σε λίγο οι εθνοφύλακες. Χρησιμοποιήστε τα -έστω και μέρος τους- από τώρα (...) Πρέπει να ξαναπάρει τα όπλα ο ΕΛΑΣ. Δεν θέλετε εμένα επικεφαλής τους; Βάλτε έναν άλλον, πάντως μην κάνετε το έγκλημα ν’ αργείτε. Ενεργήστε σύντομα και δραστήρια.»[9]

Κατέληγε με τη φράση «Εγώ συνεχίζω το ταξίδι για το Ηπειρωτικό Γραφείο και από κει για έξω».

Στις 5 Απρίλη 1945 ο Άρης έστειλε στο ΠΓ ραδιοτηλεγράφημα από την Ήπειρο, με το οποίο διαμαρτυρόταν επειδή:
«Δεν τηρήσατε πλήρως συμφωνίαν /stop. Το πιστοποιητικόν αντί να σταλή Γραμματέα Κ. Ε. Π. Η. [Κομματικής Επιτροπής Περιοχής Ηπείρου] /stop. και ούτος παραδώσει εις εμέ /stop. εστάλη εις κάποιαν περιφερειακήν για να μου το δώσει /stop. Εκτός αυτού εις το περιεχόμενόν του /stop το οποίον μας ανακοίνωσε δεύτερος γραμματέας Κ. Ε. Π. Η. /stop. δε λέγει ως εζήτησα και συνεφώνησε Ζωγράφος /stop ότι πηγαίνω έξω /stop διά να εκθέσω διαφορετικάς απόψεις από σας (...) αλλ’ απλώς λέγει /stop ότι παρακαλείται η ΚΕ του Αλβανικού Κόμματος /stop να με συνδέσει με τον Σαμαρινιώτην /stop. Κατόπιν αυτού και επειδή καμιά δουλειά δεν έχω με τον Σαμαρινιώτην /stop σας γνωρίζω την εξής απόφαση μου /stop Πρώτον /stop επί του παρόντος δε θα βγω έξω /stop. Δεύτερον /stop θα περιμένω πλησίον Ηπείρου επί 10 ημέρες /stop για να πάρω πιστοποιητικόν σας σύμφωνον /stop με συμφωνίαν μετά Ζωγράφου /stop και των όσων ανωτέρω γράφω /stop Τρίτον /stop Μετά το δεκαήμερον Θα δράσω ελευθέρως και βάσει των απόψεων μου /stop Τέταρτον /stop εν τω μεταξύ δηλώνω (...) θα αυξήσω την δύναμίν μου (...) μέχρι διακοσίων ανδρών το ολιγώτερον (...) αν μου παρουσιασθεί περίπτωσις να περάσω από κάπου (...) όπου θα ευρίσκωνται εθνοφύλακες ή Aγγλοι /stop θα τους χτυπήσω...»[10]

Στις 5-10 Απρίλη 1945 συνήλθε η 11η Ολομέλεια της ΚΕ, η οποία καταδίκασε τον Άρη και τον διέγραψε από μέλος του Κόμματος, απόφαση που ανακοινώθηκε μόνο εσωκομματικά.[11]

Στις 9 Απρίλη, στο ραδιοτηλεγράφημα του Aρη απάντησε ο Γούσιας, Β' Γραμματέας της Περιοχής Ηπείρου, ότι ο ασύρματος «χάλασε, γι’ αυτό έστειλα άνθρωπό μας στο ΠΓ», που θα χρειαζόταν 11 μέρες μέχρι να γυρίσει. Τον ενημέρωνε επίσης ότι «στέλεχος της ΚΟ βρέθηκε με συν. της Αλβανίας και ότι οι Αλβανοί δέχτηκαν να μπείτε με τα όπλα σας και με βάση το πιστοποιητικό να πας να βρεις τον Τζίμα (...) είναι ο αρμόδιος να ενεργήσει όπως συμφωνήσατε (...) να σε διευκολύνει.»[12]

Ο Άρης δε δεχόταν ότι ο ασύρματος είχε χαλάσει και αντέδρασε με επιστολή του στον Γούσια (13 Απρίλη 1945).[13] Ωστόσο, συνέχισαν με το τμήμα του την πορεία, με κατεύθυνση την Κόνιτσα.

Στις 25 Απρίλη το τμήμα του Άρη δέχτηκε επίθεση από κυβερνητική και αγγλική στρατιωτική δύναμη, στην Καλή Βρύση Καστοριάς. Κατά τη σύγκρουση το τμήμα του Άρη είχε ένα νεκρό (Μανώλης Τσάφος), έναν αιχμάλωτο (Νίκος Τζένας) και 5 τραυματίες.[14] Στη συνέχεια πέρασαν στην Αλβανία, όπου βρήκαν θερμή υποδοχή από τους Αλβανούς στρατιώτες του φυλακίου, που έστειλαν για περίθαλψη στην Κορυτσά τους 3 πιο σοβαρά τραυματισμένους. Το τμήμα διανυκτέρευσε στη Βίντοβα, όπου ο Πελοπίδας και ένας ακόμα αντάρτης, απεσταλμένοι του Άρη στην Κορυτσά, έφεραν το μήνυμα ότι το φύλλο πορείας δεν είχε φτάσει και ότι ο Τζήμας που θα το έφερνε βρισκόταν στο Βελιγράδι.[15]

Σχετικά με το φύλλο πορείας, ο Κώστας Κολιγιάννης έγραψε:
«Από τα γεγονότα, όπως διαδραματίστηκαν σε συνέχεια, βγαίνει μόνο του το συμπέρασμα ότι σύνδεση του ΠΓ δε στάλθηκε για τον Άρη. Για ποιο λόγο σε μένα είναι άγνωστο.»[16]

Ο Άρης δε δέχτηκε να μείνουν και να φιλοξενηθούν στην Αλβανία. Την επόμενη μέρα έφυγαν 19, αφήνοντας προσωρινά 12 αντάρτες (τους τραυματισμένους και μερικούς ακόμα για ξεκούραση).[17]

Στο Αρχείο του ΚΚΕ δεν έχει βρεθεί έγγραφο που να τεκμηριώνει κάποια επικοινωνία του Άρη με το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας (ΚΕΑ), όπως ο Άρης επιδίωκε. Σύμφωνα με τον Ενβέρ Χότζα, «ξεκίνησε να έρθει στην Αλβανία, για να έπαιρνε επαφή με την Κεντρική Επιτροπή του Κόμματός μας.»[18] Έχει γίνει λόγος για έκθεση που έστειλε στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΕΑ.[19] Σε κάθε περίπτωση, το πιο πιθανό είναι να υπήρξε κάποια επικοινωνία.

Σύμφωνα με μεταγενέστερη επιστολή των Ζαχαριάδη - Παρτσαλίδη προς την ΚΕ του ΚΚ (Μπ.), «Οι Αλβανοί σύντροφοι θεωρούσαν σαν προδοσία τη Συμφωνία της Βάρκιζας και παρότρυναν τον Άρη Βελουχιώτη στην απειθαρχία του ενάντια στο ΚΚΕ και στη συνέχιση του ένοπλου αγώνα και ύστερα απ’ τη Βάρκιζα».[20]

Στις 31 Μάη 1945, ο Ν. Ζαχαριάδης δήλωσε σε συνέντευξή του στο Ριζοσπάστη:
«Η Συμφωνία της Βάρκιζας να εκτελεστεί γρήγορα και κατά 100%. Αν κάποιος μέσα από τις γραμμές μας, στις πόλεις είτε στα βουνά, αντιδρά ακόμα, εμείς θα τον χτυπήσουμε ανοιχτά και θα τον διώξουμε.»

Ο Άρης βέβαια, βρισκόμενος στα βουνά, δεν μπορούσε να έχει πληροφόρηση για την παραπάνω δήλωση. Εκείνες τις μέρες απλώς είχε φτάσει και σε αυτόν η είδηση για την επιστροφή του Ν. Ζαχαριάδη στην Ελλάδα. Το γεγονός αυτό αναθέρμανε τις ελπίδες του σχετικά με την προοπτική του λαϊκού αγώνα, γι’ αυτό και επιδίωξε συνάντηση μαζί του, προκειμένου να του εκθέσει τις απόψεις του. Στις 4 Ιούνη 1945 έστειλε γράμμα στον Ζαχαριάδη από τη Μεσοχώρα, με το οποίο του ζητούσε να συναντηθούν:
«Σου δηλώνω πως είμαι έτοιμος να σταματήσω κάθε περαιτέρω ενέργειά μου και δράση μου, αν εσύ μου το πεις. Μα νομίζω πως για ν’ αποφανθείς, αν έχω δίκαιο ή άδικο, πρέπει ν’ ακούσεις τις απόψεις μου.»[21]

Η συνάντηση που ζήτησε ο Άρης δεν έγινε, με ευθύνη του Ν. Ζαχαριάδη. Ο Ν. Ζαχαριάδης όφειλε τουλάχιστον να επικοινωνήσει με τον Άρη, αν όχι απευθείας, μέσω άλλου συντρόφου, όπως του είχε προτείνει εναλλακτικά.

Στις 12 Ιούνη δημοσίευμα στο Ριζοσπάστη ανέφερε:
«Ο σ. Ζαχαριάδης μας ανακοίνωσε ότι η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, αφού συζήτησε πάνω σε εκθέσεις που ήρθαν από διάφορες κομματικές οργανώσεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοιχτά την ύποπτη και τυχοδιωκτική δράση του Άρη Βελουχιώτη (...) Ο Βελουχιώτης και ύστερα από τη σύναψη της συμφωνίας της Βάρκιζας συνέχισε τη δράση του. Η δράση αυτή, που μονάχα την αντίδραση θα μπορούσε να εξυπηρετήσει γιατί της έδινε όπλα για να κτυπά το ΚΚΕ, να παραβιάζει τη συμφωνία της Βάρκιζας και να δικαιολογεί τα εγκλήματά της, δεν επιτρέπει καμιά καθυστέρηση για την ανοιχτή καταγγελία του Άρη Βελουχιώτη.»[22]

Κατευθυνόμενος ο Άρης προς Νότο, καταδιωκόταν από το 118ο Τάγμα Εθνοφυλακής. Στις 16 Ιούνη, όντας περικυκλωμένος από την προηγούμενη μέρα στη χαράδρα του Φάγγου στη Μεσούντα, κοντά στην Άρτα, επέλεξε να θέσει τέρμα στη ζωή του, παρά να παραδοθεί. Οι διώκτες του έκοψαν τα κεφάλια του Άρη και του Τζαβέλα, τα οποία κρέμασαν σε δημόσια θέα σε φανοστάτη της Πλατείας των Τρικάλων.

Τη μέρα του θανάτου του δημοσιεύτηκε στο Ριζοσπάστη απόφαση που πήρε το ΠΓ, με ημερομηνία 15 Ιούνη, η οποία ανέφερε:
«Το Πολιτικό Γραφείο ενέκρινε τη δημοσίευση στο Ριζοσπάστη της απόφασης της 11ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής για τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). Ο Κλάρας, αφού μια φορά πρόδωσε και αποκήρυξε το ΚΚΕ γιατί λύγισε μπροστά στην τρομοκρατία του Μανιαδάκη, ξαναζήτησε στον καιρό του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα να ξαναγοράσει με το αίμα του την προδοσία του εκείνη που αναγνώρισε και καταδίκασε. Το ΚΚΕ του ’δωσε τη δυνατότητα αυτή. Σήμερα όμως σε μια δύσκολη και κρίσιμη στιγμή, από δειλία και φόβο, παρά τις υποσχέσεις και τη συμφωνία που στα λόγια έδειξε, απειθαρχεί και πάλι, ξαναπροδίδει το ΚΚΕ με την τυχοδιωκτική και ύποπτη δράση του που μονάχα τον εχθρό ωφελεί. Στο ΚΚΕ δεν έχει θέση κανένας, οσοδήποτε ψηλά κι’ αν στέκει και οσοδήποτε μεγάλος κι’ αν είναι, όταν οι πράξεις του δεν συμβιβάζονται με το κοινό συμφέρον και όταν παραβιάζεται η δημοκρατική εσωκομματική πειθαρχία.»[23]

Οι παραπάνω τοποθετήσεις ήταν απαράδεκτες. Δε δικαιολογούνται από το βάρος και την πίεση που ασκούσε στην κομματική καθοδήγηση η Συμφωνία της Βάρκιζας, ούτε από το γεγονός ότι ο Άρης Βελουχιώτης είχε παραβιάσει την αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Ήταν και άδικες, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η ενέργεια του Άρη αποτελούσε ατομική στάση που αντιστρατευόταν την ανάγκη συλλογικής αντιμετώπισης της νέας κατάστασης που είχε διαμορφωθεί.

Τρεις μέρες μετά από το θάνατο του Άρη, στις 19 Ιούνη 1945, ο Ριζοσπάστης σε άρθρο, με τίτλο: «Δεν έχουν το δικαίωμα», διόρθωνε ως ένα βαθμό τις παραπάνω τοποθετήσεις:
«Ο τόσο τραγικός θάνατος του Άρη Βελουχιώτη προκαλεί θλίψη ανάμεσα στους πραγματικούς πατριώτες, αγωνιστές της εθνικής ιδέας. Γιατί ανεξάρτητα από τη θέση που πήρε μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, θέση που αντικειμενικά εξυπηρετούσε την αντίδραση, δεν μπορεί και δεν επιτρέπεται να ξεχνάει κανείς ότι ο Άρης Βελουχιώτης ήταν ένας από τους πρωτοπόρους του αγώνα της Αντίστασης και από τους πρωταθλητές στην οργάνωση του αντάρτικου κινήματος...»

Ο Άρης Βελουχιώτης γεννήθηκε από τα σπλάχνα του ΚΚΕ. Ο ίδιος έλεγε:
«Αν στη ζωή μου υπάρχει ένα σημείο που με συγκίνησε και με περηφάνεια αφάνταστη από καιρού σε καιρό, γυρίζω και βλέπω, είναι ακριβώς η εποχή που μπήκα στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Διαπαιδαγωγήθηκα ταξικά, έμαθα το συμφέρον μου, πέταξα τον κεφαλαιοκρατικό πολιτισμό στα μούτρα της λωποδύτριας μπουρζουαζίας και ρίχτηκα με πίστη, με θέληση, με ηρωισμό στον αγώνα για τις εργαζόμενες μάζες. Έκτοτε δεν έχω στο ενεργητικό μου παρά φυλακίσεις και πάλη επαναστατική. Μιλούν τα γεγονότα, μιλάει αυτή η αλήθεια. Ούτε μια κηλίδα (...) Το Κομμουνιστικό Κόμμα εξαγνίζει και δημιουργεί αγωνιστές αφοσιωμένους στη μεγάλη υπόθεση του προλεταριάτου.»[24]

Ο Άρης ήταν μια πολυσύνθετη προσωπικότητα. Οι ικανότητές του φάνηκαν ιδιαίτερα από το ξεκίνημα του αντάρτικου αγώνα, στον τρόπο που αντιμετώπισε τις πρώτες δυσκολίες. Ο λαός της υπαίθρου τον περιέβαλε με εμπιστοσύνη και θαυμασμό, τον έκανε θρύλο και τραγούδι.

Ο Άρης είχε επισημάνει έγκαιρα το ρόλο των Άγγλων. Είναι χαρακτηριστικό πώς κατέληγε στην ομιλία του στη Λαμία τη μέρα της απελευθέρωσης της πόλης. Είπε τότε:
"Ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ υποσχέθηκαν στο λαό την πάλη ενάντια στον κατακτητή και την απελευθέρωση της χώρας μας. Αυτές τις υποσχέσεις τις τηρήσαμε (...) Μα εμείς υποσχεθήκαμε στο λαό και κάτι άλλο: Ότι δεν θ’ αφήσουμε το όπλο από το χέρι μας αν δεν πετύχουμε και τη διπλή λευτεριά: Τη λαοκρατία. Γι’ αυτό θα παλέψουμε για να εκτελέσουμε κι αυτή την υπόσχεσή μας, αφιερώνοντας και θυσιάζοντας τη ζωή μας ακόμα για τη λαοκρατική λύση του ελληνικού προβλήματος (...) Αν αυτά δεν εκτελεστούν, τότε σας υποσχόμαστε ότι πάλι θα ξαναβγούμε στο βουνό (..)"[25]

Αν και η στρατηγική αντίληψη του Άρη, όπως φαίνεται και από το παραπάνω απόσπασμα, δεν ήταν απαλλαγμένη από τις αντιφάσεις της στρατηγικής του ΚΚΕ, είχε δίκιο που επέκρινε τη Συμφωνία της Βάρκιζας και τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, υποστηρίζοντας την οργάνωση-συνέχιση του ένοπλου αγώνα.

Ωστόσο, θα ήταν πολύ περισσότερο σημαντική η συμβολή του Άρη, εάν, πειθαρχώντας και ταυτόχρονα παλεύοντας μέσα από τις γραμμές του Κόμματος για να γίνει κυρίαρχη η άποψή του, έθετε τις οργανωτικές στρατιωτικές ικανότητες που είχε, τη μεγάλη πείρα του, στη διάθεση του Κόμματος, αν τις υπέτασσε στις αρχές λειτουργίας της κομματικής συλλογικότητας. Η ατομική επιλογή απειθαρχίας του, ως μέσου πίεσης στο Κόμμα για να αλλάξει τη θέση του, δεν ήταν δυνατό να έχει αποτελεσματικότητα.

Το δίδαγμα που βγαίνει από την ιστορία του Άρη μέσα στην ιστορία του ΚΚΕ είναι ότι μια λαθεμένη απόφαση μπορεί αποτελεσματικά να διορθωθεί μόνο μέσα από τη συλλογική επεξεργασία και την πρακτική υλοποίησή της. Ταυτόχρονα τα βαθύτερα διδάγματα αφορούν τις συλλογικές ευθύνες των ανώτερων καθοδηγητικών οργάνων του Κόμματος, δηλαδή της ΚΕ και του ΠΓ. Η έλλειψη συλλογικής λειτουργίας τους σε κρίσιμες περιόδους της ταξικής πάλης εκμηδενίζει την ουσιαστική λειτουργία της αρχής του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού: «Αποφασίζουμε συλλογικά, πλειοψηφικά, δρούμε ενιαία, μονολιθικά.» Η απόφαση για τη Συμφωνία της Βάρκιζας δεν ήταν αποτέλεσμα μιας τέτοιας λειτουργίας.

Ο Άρης -ο ρόλος και η συμβολή του στο ένοπλο λαϊκό κίνημα- αποκαταστάθηκε αργότερα ηθικά και πολιτικά. Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (16 Ιούλη 2011) αποφάσισε την επίσημη πολιτική αποκατάστασή του.
Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του Κόμματος (23 Ιούνη 2018) αποφάσισε και την κομματική αποκατάσταση του Άρη Βελουχιώτη.[26]

{Οι υπογραμμίσεις δικές μας.}